Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

 
5.1. Бетоннинг чўкиш деформациясини аниқлаш усуллари 
 
Бетоннинг чўкиши ёки унинг ҳажмининг кичрайиши атмосфера 
шароитида бетоннинг қотишда ёки намлик етарли бўлмаганда, бетоннинг 
қотишида намоён бўлади, бу эса унинг қуришига имкон беради. Бетоннинг 
сувда ёки нам мухитда қотишида чўкиш кескин камаяди, баъзи холларда эса 
унинг кенгайиши кузатилади.

---

55 
Чўкиш деформациясининг умумий катталиги контракцион ва 
корбаназацион деформациялар йиғиндисидан иборат. Бетоннинг чўкиши 
асосан цемент тоши ҳажмининг кичиклашиши ҳисобига бўлади. Бу ходиса 
цемент тоши синчида вужудга келган тақсимотнинг ўзгариши, қуриш ва 
намликнинг буғланиши натижасида юз беради.
Контракцион чўкиш янги хосил бўлган цемент тоши реакцияга 
киришувчи моддалар эгаллаган ҳажмдан кичик бўлиши натижасида вужудга 
келгади. Бу чўкиш цемент билан сув орасидаги кимиёвий реакциялар жадал 
кечаётган даврда энг тез рўй беради, бунда бетоннинг ташқи ўлчовлари унча 
ўзгармасдан, материалнинг ғовакли тузилишидаги ўзгаришларга имкон 
беради, ғоваклар ҳажмининг камайиши ҳисобига ҳаво ғоваклари вужудга 
келади.
Бу чўкиш оқибатида бетоннинг қаттиқланиши даврида, пластик 
бўлганда, ривожланади.
Чўкиш деформациялар бетонни шаклланиш жараёнидаги 
цементни сув билан кимёвий, физикавий таъсирлашуви жараёнлари билан 
боғланган. Бу даврга бетонни чўкишини ифодаловчи контракцион эффект 
тааъллуқлидир.
5.2. Енгил бетонларнинг чўкишини тезлаштириш 
 усули билан аниқлаш 
 
Чўкишни аниқлаш ўлчами 4х4х16 см олтита намуналарда аниқланади 
(учта асосий ва учтаси назорат учун). Намуналарнинг четларига пўлат 
реперлар ёпиштирилади. Ҳамма намуналар 3 сутка давомида сув билан 
тўлдирилади, шундан сўнг асосий намуналар плёнка билан герметик 
мухофаза қилинади ва кейин икки маротаба эритилган парафинга 
ботирилади: бундай холатда улар синалади, 24 соатдан сўнг олиб ташланади. 
Асосий намунадан ва назорат учун тайёрланган намуналардан бирга пленка 
олиб ташланади. Улар тортилади ва узунлиги соат кўринишдаги 

---

56 
индикаторли штатив ёрдамида ўлчанади. Асосий намуналар сувсиз кальций 
карбонати устига қуйилади (хар бир намунага – 220 карбонат, ҳар бири 7 
суткадан кейин алмаштирилади). Хамма намуналарнинг массаси ва узунлиги 
хар 3 кунда ўлчанади, 2 ҳафтадан сўнг эса учта кетма-кет ўлчашларда 
чўкишнинг ўзгармас қийматларини хосил қилгунча ҳар 7 кунда ўлчанади. 
Синовлар тугатилгандан сўнг намуналарнинг намлиги аниқланади. Чўкиш 
қуйидаги формула бўйича ҳисобланади.
Е
Е
E
t
E
к
н
k
k
k
t







0
0
/
/



 
бунда: Е
0 
– умумий чўкиш, м/м, 
Е
к
Харорат t нинг таъсиридаги чўкиши 
Е
н 
–намликни йўқотишга боғлиқ чўкиш, 


-асосий намуна учун индикаторнинг бошланғич ва охирги 
кўрсатикичлари


k
-ўлчашнинг ўзи, назорат намуна учун,
 
к
-m-const пайтга келиб, асосий ва назорат намунанинг 
узунилиги. 
Синов ўтқазиш учун иккита призма тайёрланади. 10х10х40 см ёки 
10х10х30 ўлчамда ва қуйидагича ўтқазилади:
Буғлатилган намуналар 48 соатга t=15-20
0 
С ҳароратли сувга 
жойлаштиради. Сўнг намуналар олинади, артилади массаси ва узунлиги L
туш
ўлчанади.
Ундан кейин намуналар қуритиш баробанида t-105-110
0 
C хароратда, 
доимий массагача, қуритилади совутилади ва узунлиги L-қуруқ ўлчанади. 
Тўлиқ чўкишни мм/м да қуйидаги формула бўйича аниқланади:
1000




êóðóê
êóðóê
ò¢éèíãàí
óñ
L
K
L
L
E
К-коэффициент: керамзитобетон учун: 0.47-0.50 
Шлакопемзабетон учун - 0,64-0,83, оғир бетон учун – 0,52-0,68. 

---

57