Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

5.3. Ҳарорат таъсирида шаклсизланиш (деформация) 
 
Ҳарорат ўзгариши бетонда, харорат шаклсизланишларни юзага олиб 
келади. Бу чизиқли кенгайиш коэффициентига боғлиқ. Бетон таркибидаги 
моддалар ҳар хил харорат коэффициентига эга бўлгани сабабли унда 
зўриқиш ҳосил бўлади ва баланд хароратларда сезиларли бўлиши мумкин. 
Ундан ташқари фазали ўтишда бетондаги сув музга айланганда, 
кенгайишлар юзага келади. Моддаларни ҳароратли кенгайиш коэффициенти 
қуйидаги формулалар бўйича аниқланади.
Чизиқли кенгайиш
t
t
t






0
1
2
0
1
2
)
(







Ҳажмий кенгайиш
t
V
V
t
t
V
V
V






0
1
2
0
1
2
)
(



0
- V
0
-0
0
C та узунлиги ва ҳажми
t
1
-t
2
- хароратлар. 
 
Ҳарорат таъсирида шаклсизланишни дилатометрик
усули билан аниқлаш. 
 
Бу усул билан 100
0
дан 1100
0
С гача бўлган оралиқда намуналарни 
чизиқли ўлчамларини ўзгаришини аниқлаш мумкин. Намуналар ўлчами:
Н=30-70 мм, D=15-70 мм
Синов қуйидаги тартибда олиб борилади: намуна иккита кварц
пластинка орасига ўрнатилади. Тепадаги пластинкага кварцли стержень 
итарувчи суянган, у эса намунанинг чизиқли деформациясини ўлчовчи 
мосламага соатли индикаторларга ёки магнит оптикали мосламаларга. 
Узатади. Дилатометрда берилган хароратни олувчи ва ушлаб турувчи
ускуналар кўзга тутилган. Дилатометрларда бетон эмас, унинг таркибидаги
цемент тоши, цемент-қумли қоришма ва тўлдирғичлар синалади. Бу усул 
илмий-тадқиқот ишларда қўлланади. Кварцли дилатометрик ўлчаш 

---

58 
чегаралари чегараланган t
1
=-190
0
С ва t
2
= 1000
0
С, чунки -190
0
С дан паст 
хароратда кварцнинг харорат деформациялари намунанинг ҳарорат 
деформацияларига яқинлашади. Харорат > 1000
0
С дан юқорида кварц 
кристабалитга айланади. Бу усул илмий-тадқиқот ишларда қўлланади.