Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган баъзи товар турлари
36

 
 
Товар маҳсулотлари номлари 
2010 
2012 
2014 
2016 
2018 
Енгил автомобиллар (минг дона)
 
217,7 
235,5 
250,7 
92,7 
213,3 
Автобуслар (дона)
 
1268 
1100 
1217 
908 
949 
Тракторлар (дона)
 
2807 
1792 
2196 
720 
3393 
Ўсимлик ёғи (минг тонна)
 
235,6 
236,0 
230,0 
197,1 
185,1 
Ун (минг тонна) 
1217,3 1820,3 
1979,3 
2268,2 
2726,0 
 
Мамлакатимизда товар ишлаб чиқариш ва айрибошлашнинг ривожланаётганлигини 
чакана савдо айланмаси ва пуллик хизмат кўрсатишнинг йилдан-йилга ошиб боришида ҳам 
кўриш мумкин. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, глобал молиявий-иқтисодий инқироз давом 
этиб турган шароитда товар ишлаб чиқаришни ривожлантириш иқтисодиётни 
модернизациялаш ва диверсификациялаш жараёнларини кучайтиришни тақозо этади. Ишлаб 
чиқаришни замонавий технологиялар билан жиҳозлаш, уни маънавий жиҳатдан янгилаш, 
таркибий жиҳатдан техник ва технологик қайта тузиш каби чора-тадбирларни ўз ичига олувчи 
ишлаб чиқаришни модернизациялаш жараёни пировардида товарлар миқдорининг ошиши, 
сифатининг такомиллашуви ва турларининг кўпайишига имкон яратади. Айниқса, ишлаб 
чиқаришнинг самарадорлигини ошириш, маҳсулот ва хизматларни сотиш бозорларини 
кенгайтириш мақсадида тармоқ ва корхоналар фаолият соҳаларини кенгайтириш, маҳсулот ва 
хизматлар ассортиментларини кўпайтириш, уларнинг сифатини такомиллаштиришдан иборат
 
диверсификация жараёни товар ишлаб чиқаришни кенгайтиришнинг муҳим йўналишлари 
бўлиб ҳисобланади.
  
Юқорида таъкидлаганимиздек, Ҳозирги бозор иқтисодиёти даврида дунёнинг ҳамма 
мамлакатларида, ҳамма ҳудудларда ва улардаги ҳамма хўжаликларда,шу жумладан, бизнинг 
мамлакатимиз хўжаликларида ҳам оммавий равишда товар ишлаб чиқарилади ва 
айирбошланади, бу жараёндан ҳамма фойдаланади, олди-сотди қилади. Лекин шу олди-сотди 
бўлаётган товарнинг икки хил хусусиятга эга эканлигини, бу хусусиятларни билишнинг бозор 
иштирокчилари учун ўта муҳим эканлигини ҳамма ҳам тушунавермайди.
Шуни таъкидлаш жоизки, ҳар қандай ишлаб чиқарилган нарса: маҳсулот ёки хизмат ҳам 
товар бўлавермайди. Масалан, деҳқоннинг ўз томорқа хўжалигида ўзининг истеъмоли учун 
етиштирган деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари кўпчилик оилада кишиларнинг ўз 
оиласи учун қилган хизматлари товар бўлмайди. Товар бўлиши учун энг аввало, у бозорда 
сотиш учун бошқаларнинг эҳтиёжини қондириш учун ишлаб чиқарилиши, унда икки 
хусусият: нафлилик ва қиймат мавжуд бўлиши шарт.
Демак, товар бир-бирига қарама-қарши турган икки томоннинг қиймат ва нафлиликнинг 
бирлигидан иборатдир. Товардаги бир-бирига қарама-қарши турган бу икки хусусият унда 
гавдаланган меҳнатнинг икки ёқлама тавсифидан яъни аниқ ва абстракт меҳнатнинг 
натижасида келиб чиқади. 
Бунда аниқ меҳнат табиат ашёларидан фойдаланиб товарнинг нафлилигини яъни 
кишиларнинг бирон-бир нарсага бўлган эҳтиёжини қондириш қобилиятини яратади, яъни 
ернинг тупроқ унумдорлигидан фойдаланиб, турли хил қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини 
ишлаб чиқаради, ер қаридан олинган темирдан турли хил асбоб ускуналар, буюмлар, 
машиналар ясайди. Ўрмонда ўсиб турган ёғочлардан уйлар қуради, ёғоч буюмлар ясайди ва 
ҳ.к. Абстракт меҳнат эса унинг қийматини яратади. Гап шундаки, меҳнатнинг икки томонлама 
табиати бир вақтнинг ўзида рўй беради ва бир вақтнинг ўзида товарнинг икки хил хусусияти 
яратилади. Товарнинг қийматини ва нафлилигини, уларнинг бир-бирига қарама-қарши турган 
икки томонини, бу икки томоннинг доимо ҳаракатда, ривожланишда бўлиб, ўзгариб 
36
Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари. 

---

149
иқтисодий инқироз давом этиб турган шароитда товар ишлаб 
чиқаришни ривожлантириш иқтисодиётни модернизациялаш 
ва диверсификациялаш жараёнларини кучайтиришни тақозо 
этади. Ишлаб чиқаришни замонавий технологиялар билан 
жиҳозлаш, уни маънавий жиҳатдан янгилаш, таркибий жиҳатдан 
техник ва технологик қайта тузиш каби чора-тадбирларни ўз 
ичига олувчи ишлаб чиқаришни модернизациялаш жараёни 
пировардида товарлар миқдорининг ошиши, сифатининг 
такомиллашуви ва турларининг кўпайишига имкон яратади. 
Айниқса, ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш, 
маҳсулот ва хизматларни сотиш бозорларини кенгайтириш 
мақсадида тармоқ ва корхоналар фаолият соҳаларини 
кенгайтириш, маҳсулот ва хизматлар ассортиментларини 
кўпайтириш, уларнинг сифатини такомиллаштиришдан 
иборат диверсификация жараёни товар ишлаб чиқаришни 
кенгайтиришнинг муҳим йўналишлари бўлиб ҳисобланади. 
Юқорида таъкидлаганимиздек, Ҳозирги бозор иқтисодиёти 
даврида дунёнинг ҳамма мамлакатларида, ҳамма ҳудудларда 
ва улардаги ҳамма хўжаликларда,шу жумладан, бизнинг 
мамлакатимиз хўжаликларида ҳам оммавий равишда товар 
ишлаб чиқарилади ва айирбошланади, бу жараёндан ҳамма 
фойдаланади, олди-сотди қилади. Лекин шу олди-сотди 
бўлаётган товарнинг икки хил хусусиятга эга эканлигини, бу 
хусусиятларни билишнинг бозор иштирокчилари учун ўта 
муҳим эканлигини ҳамма ҳам тушунавермайди. 
Шуни таъкидлаш жоизки, ҳар қандай ишлаб чиқарилган 
нарса: маҳсулот ёки хизмат ҳам товар бўлавермайди. Масалан, 
деҳқоннинг ўз томорқа хўжалигида ўзининг истеъмоли 
учун етиштирган деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари 
кўпчилик оилада кишиларнинг ўз оиласи учун қилган 
хизматлари товар бўлмайди. Товар бўлиши учун энг аввало, у 
бозорда сотиш учун бошқаларнинг эҳтиёжини қондириш учун 
ишлаб чиқарилиши, унда икки хусусият: нафлилик ва қиймат 
мавжуд бўлиши шарт. 
Демак, товар бир-бирига қарама-қарши турган икки 

---

150
томоннинг қиймат ва нафлиликнинг бирлигидан иборатдир. 
Товардаги бир-бирига қарама-қарши турган бу икки хусусият 
унда гавдаланган меҳнатнинг икки ёқлама тавсифидан яъни 
аниқ ва абстракт меҳнатнинг натижасида келиб чиқади.
Бунда аниқ меҳнат табиат ашёларидан фойдаланиб 
товарнинг нафлилигини яъни кишиларнинг бирон-бир 
нарсага бўлган эҳтиёжини қондириш қобилиятини яратади, 
яъни ернинг тупроқ унумдорлигидан фойдаланиб, турли 
хил қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаради, 
ер қаридан олинган темирдан турли хил асбоб ускуналар, 
буюмлар, машиналар ясайди. Ўрмонда ўсиб турган ёғочлардан 
уйлар қуради, ёғоч буюмлар ясайди ва ҳ.к. Абстракт меҳнат 
эса унинг қийматини яратади. Гап шундаки, меҳнатнинг икки 
томонлама табиати бир вақтнинг ўзида рўй беради ва бир 
вақтнинг ўзида товарнинг икки хил хусусияти яратилади. 
Товарнинг қийматини ва нафлилигини, уларнинг бир-бирига 
қарама-қарши турган икки томонини, бу икки томоннинг 
доимо ҳаракатда, ривожланишда бўлиб, ўзгариб туришини, 
улар бир-бири билан ўзаро таъсирда ҳамда ўрин алмашиб, шакл 
алмашиб туришини билмаслик натижасида сифат жиҳатдан 
бир-биридан фарқ қиладиган иқтисодий жараёнларни, 
уларнинг омиллари, манбалари ва натижаларини бир-
бири билан адаштириш, уларга бир хил тушунча деб қараб, 
чалкашликларга йўл қўйиш холларини келтириб чиқаради. 
Масалан, товарнинг қиймати ва нафлилигининг фарқига 
бормаслик, уларни аниқ ажрата билмасдан бир хил тушунча 
деб қараш назарий ва амалий жиҳатдан зарарли хулосалар 
ва амалий ҳаракатлар қилинишига сабаб бўлади. Бундай 
ноаниқлик ва чалкашликларни К.Марксгача яшаб, ижод 
қилган ва ундан то ҳозиргача иқтисодий таълимотлар тарихида 
маълум бўлиб, ижод қилган ва ижод қилаётган олимларнинг 
деярли барчасининг ғояларида яққол кўриш мумкин.
Агар биз икки томонлама ёндашув ва таҳлил усулини 
қўллаб, ҳар бир товарда ва хизмат бирлигида, бинобарин 
яратилган барча товарларда қиймат ва нафлилик борлигини 

---

151
мана шу қиймат ва нафлилик деган тушунчаларни, уларнинг 
келиб чиқиш сабаби бўлган меҳнатнинг икки томонлама 
тавсифини (аниқ ва абстракт меҳнатни) уларнинг ҳаракатидаги 
ўзгаришларни билсак, уни эътиборга оладиган бўлсак ва уни 
ривожлантирсак, ўз фаолиятимизда қийматни кўпайтиришга 
эмас, аксинча, уни камайтириб нафлиликни кўпайтиришга 
ҳаракат қилишимиз зарурлигини англаймиз. Бу нарсани тўғри 
ва аниқ тушуниш учун мисол билан кўрсатишимиз мумкин. 
Масалан, ғалла, пахта, сабзавот экаётган хўжалик уларни 
экиш, ўстириш, парваришлаш ва ниҳоят йиғиб олиш учун 
меҳнат, моддий, пул харажатларини амалга оширади. Бунда 
турли даражадаги хўжалик учун, жумладан деҳқон учун 
етиштираётган турдаги маҳсулотнинг ҳажми ва сифатини 
ошириш муҳимдир, харажатларни эса иложи борича камроқ 
сарфлаш, бинобарин, қийматни пасайтириш асосий мақсад 
бўлади. 
Шуни таъкидлаш жоизки, ҳар қандай ишлаб чиқарилган 
нафлиликка эга бўлган нарса ҳам товар бўлавермайди, у товар 
бўлиши учун унда икки хусусият қиймат ва нафлилик мавжуд 
бўлиши, бозорда айирбошлаш учун мўлжалланган бўлиши 
шарт.