Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

4. Қайта тикланиш усули. Қайта тикланиш усулида 
асосий капиталнинг ишлаб чиқариш натижларига ўтказилган 
қиймати, бу воситалар бир қатор доиравий айланишларни ўз 
ичига олган муайян давр давомида ейилиб, ишдан чиққандан 
кейин пул шаклидан янги асосий капитал шаклига айланади. 
Айланма капитал ҳар бир доиравий айланишдан кейин 
ашёвий-буюм шаклида қайтиб тикланади.
Тадбиркорлик капитали ўз ҳаракатида ишлаб чиқариш 
ва муомала босқичларини босиб ўтади. Шу сабабли унинг 
айланиш вақти (Ав) ишлаб чиқариш вақти (Ив) ва муомала 
вақти (Мв) йиғиндисидан иборат:
Ав
=
 Ив+Мв
Сарфланган маблағларнинг ишлаб чиқариш жараёнида 
бў
лиш вақти, яъни ишлаб чиқариш воситалари сотиб 
олингандан тайёр товар бўлган давргача ўтган вақт ишлаб 
чиқариш вақтини, муомала жараёнида бўлиш вақти, 
яъни ишлаб чиқариш воситалари сотиб олиш ва тайёр 

---

347
товарларни сотиш учун кетган вақт муомала вақтини 
ташкил этади. Ишлаб чиқариш вақти уч қисмдан иборат 
бўлади:
1) бевосита меҳнат жараёни ёки иш даври (Ид);
2) турли танаффуслар даври (Тд);
3) ишлаб чиқариш воситаларининг ишлаб чиқариш 
захираларида бўлиш даври (Зд).
Демак,
Ив
=
 Ид+Тд+Зд
Иш даври – ишлаб чиқариш вақтининг асосий 
таркибий қисмидир. Бу вақт давомида маҳсулот меҳнатнинг 
бевосита таъсири остида бўлади. Иш даврининг узунлиги 
ишлаб чиқариладиган маҳсулот хусусиятига, қўлланиладиган 
меҳнатнинг миқдори ва унинг унумдорлиги даражасига 
боғлиқдир.
Танаффусларни табиий жараёнларнинг меҳнат 
буюмларига таъсир кўрсатиш зарурлиги ва ташкилий 
тавсифдаги сабаблар тақозо этади. Биринчи ҳолда, меҳнат 
буюмлари у ёки бу даражада узоқ давом этадиган жисмоний, 
кимёвий ва биологик жараёнларнинг таъсири остида бўлади 
(қуритиш, ачитиш ва шунга ўхшаш жараёнлар). Бунда меҳнат 
жараёни қисман ёки тўлиқ тўхтайди, ишлаб чиқариш жараёни 
эса давом этади. Ташкилий сабабларга кўра танаффуслар 
вақти корхоналарнинг иш режими билан, шунингдек, ишлаб 
чиқаришни ташкил қилиш хусусиятлари билан белгиланади.