Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги

Soda xalq xo’jaligigining quyidagi sohalarida qo’llaniladi:

1. 
   Kimyo sanoatida (fenol, boyok moddalar ishlab chiqarish uchun);
   
2. 
   Shisha ishlab chiqarish sanoatida;
   
3. 
   Rangli metallurgiyada;
   
4. 
   Oziq-ovqat, tsellyuloza, qag`oz sanoatida;
   
5. 
   Neft kimyo va neftni qayta ishlash sanoatida;
   
6. 
   Meditsina sanoatida;
   
7. 
   Elektrotexnika sanoatida;
   
8. 
   Boshqa sohalarda.
   

1.3.Sol`ve usulida soda ishlab chiqarishning printsipial sxemasi

Ushbu usulda sodani ammoniy gidrokarbonat orqali olinadi:
NH₄HCO₃+NaCl⇄NaHCO₃+NH₄Cl (1)
Soda zavodlarida ammoniy gidrokarbonat NaCl suv eritmasi, NH₃ va SO₂ gazlaridan olinadi:

NaCl+NH₃+CO₂+H₂O⇄NaHCO₃+NH₄Cl (2)

Ushbu reaktsiya 2 ta pog`onada otkaziladi. Birinchi pog`onada absorbtsiya va ikkinchi pog`onada karbonizatsiya jarayonlari otkaziladi. Karbonizatsiya jarayonida chokmaga tushgan NaHCO<sub>3</sub> fil`tratsiya usuli bilan ajaratiladi va uni parchalash natijasida soda olinadi:
2 NaHCO₃Na₂CO₃+CO₂ (3)
Parchalash temperaturasi 160-180⁰C tashkil qiladi. Hosil bolgan uglerod oksid gazi karbonizatsiya bolimiga yuboriladi va bu erda asosiy jarayonlardan tashqari bir nechta yordamchi jarayonlar otkaziladi.
Hosil bolgan NH₄Cl dan ammiak regeneratsiya etilib, absorbtsiya bolimiga yuboriladi:
2NH₄Cl+Ca(OH)₂2NH₃+2H₂O+CaCl₂ (4)
CaCl₂ chiqindi sifatida maxsus yig`indilarda saqlanadi. Kal`tsiy gidrooksid olish uchun zarur bolgan SaO karbonat xomashyosidan olinadi (por oqi, ohak toshi).
CaCO₃CaO+CO₂ (5)
CO₂ gaz karbonizatsiya bolimiga yuboriladi, SaO dan kal`tsiy gidrooksid olinadi.
CaO+H<sub>2</sub>O⇄Ca(OH)<sub>2</sub> (6)
Barcha soda zavodlarida NaCl suv eritmasi Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> va Ca(OH)<sub>2</sub> yordamlarida Sa va Mg ionlaridan tozalanadi.
MgCl<sub>2</sub>+Ca(OH)<sub>2</sub>→Mg(OH)<sub>2</sub>+CaCl<sub>2</sub> (7)
CaCl<sub>2</sub>+Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>→CaCO<sub>3</sub>+2NaCl
CaCO<sub>3</sub> va Mg(OH)<sub>2</sub> chiqindi sifatida saqlangichlarga tashlanadi, tozalangan NaCl eritmasi absorbtsiya bolimiga yuboriladi.
Soda ishlab chiqarish bolimlarining bir biriga bog`lanishi 1 chi rasmda korsatilgan.


Nazorat savollari

1. 
   Soda ishlab chikarish qanday usullari bor?
   
2. 
   Sodaning xalq xojaligida qollanilishi?
   
3. 
   Leblan usulida sodani olish?
   
4. 
   Sol`ve usulida sodani olish?
   
5. 
   Sol`ve usulida soda olishning printsipial texnologik sxemasi?
   

Tayanch sozlar
Natriy xlorid, natriy sul`fat, kal`tsiy karbonat, natriy bikarbonat, natriy xloridni tozalash, natriy karbonat, kal`tsiy gidrooksid, absorbtsiya, distillyatsiya, kalsinatsiya, fil`tratsiya.


oksidlarining fizik – kimyoviy xossalari.
Ca va C oksidlari 1200⁰C temperaturada karbonat xomashyoni kuydirish natijasida olinadi:
CaCO₃⇄CaO+CO₂
Ushbu reaktsiyaning muvozanat konstantasi fazalar qoidasiga binoan faqat CO₂ ning kontsentratsiyasiga bog`liqdir:
yoki
- muvozanatli partsial bosim
temperaturaga quyidagicha bog`langan.

CO₂ ning muvozanatli bosimi uning gazli fazadagi bosimidan yuqori bolgan taqdirda CaCO₃ parchlanashi mumkin. CO₂ ning maksimal partsial bosimi ochiq gazida 40 kPa bolishi mumkin. Bu bosimda CaCO₃ ning parchalanishi 840⁰C boshlanadi. Lekin, ushbu temperaturada parchalanish faqat karbonat xomashyoning yuzasida kuzatiladi, xomashyoning ichki qatlamlari parchalanmaydi. Xomashyoning ichki qismlarini parchalash uchun amalda 900⁰C temperaturaga erishish zarurdir. Ushbu temperaturani shixtaning kuydirish zonasida kirishi va chiqishida minimal deb qabul qilish mumkin.
Ishlab chiqarish shartlari uchun CaCO₃ ning parchalanish tezligi katta ahamiyatga ega. Parchalanish tezligini kuyidagi tenglama bilan aniqlash mumkin:
lgR=0,003145t-3,3085
R-parchalanish chegarasining surilish tezligi, sm/s;
t-temperatura, ⁰C.
Gaz oqimi tezligi oshishi bilan parchalanish tezligi xam oshadi, chunki yoqilg`i yonish jarayonining diffuziya jarayonlari va issiqlik uzatishlar tezlashadi.
Shunday qilib, xulosa qilish mumkinki, CaCO<sub>3</sub> ning parchalanish tezligi asosan kuydirilayotgan materialning temperaturasiga bog`liqdir. Hosil bolayotgan CaO ning strukturasi kuydirish temperaturasi bilan va shu temperaturaning ta`sir vaqtiga bog`liqdir. Aktiv CaO yumshoq sharoitda, temperatura 1150⁰C bolganda hosil boladi. Bunday yuqori temperaturada CaO ning rekristallizatsiyasi boshlanadi va uning zichligi oshgan hisobiga reaktsion aktivligi keskin kamayadi. CaO ning aktivligini kamaytirmaslik uchun temperaturani 1200⁰C dan oshirish kerak emas. Yoqilg`i toliq yonish uchun uchaqning ichiga hisobga nisbatan ortiqcha miqdorda havo beriladi. Bu holda yoqilg`i toliq yonish hisobiga issiqlik yoqotishiga yol qoyilmaydi. Soda ishlab chiqarishda gaztarkibida CO₂ maksimal miqdorda bolishi kerak. Shuning uchun ortiqcha havoning miqdori 5%-dan oshirilmaydi.
Yoqilg`i kulida SiO<sub>2</sub>, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> va Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> oksidlari bor. Bundan tashqari karbonat xomashyosida MgCO<sub>3</sub> va CaSO<sub>4</sub> moddalari bolishi mumkin.
Yuqoridagi moddalar bir biri bilan reaktsiyaga kirishib, zararli eruvchan birikmalar hosil qiladilar: CaOFe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>-erish temperaturasi 1225<sup>0</sup>C, 2Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>SiO<sub>2</sub>-1065<sup>0</sup>C, CaOFe2O2SiO<sub>2</sub>-1100<sup>0</sup>C. Bu moddalar zarar ballast hisoblanada, chunki ular bilan CaO ning bir qismi yoqoladi, MgO va CaSO<sub>4</sub> lar eritmasining massasini oshiradi. Hosil bolgan suyuq faza CaO zarrachalari suv bilan reaktsiyaga kirishmaydi, aktivsiz CaO ga aylanib qoladi. Qolgan CaO faqat maydalangandan keyin suv bilan reaktsiyaga kirishishi mumkin, qoplama buzilgandan keyin. Bundan tashkari ayrim CaO ning bolaklari bir biriga yoki uchoq devoriga yopishishi mumkin va bu holda normal holatda kuydirish jarayoni otaolmaydi.
Temir va kremniy oksidlari xomashyo va yoqilg`i kulida eng zarar qoshimchalar deb hisoblanadi. Temir oksidlari uchoqning futerovkasini buzishi mumkin, chunki u futerovka tarkibidagi SiO₂ bilan reaktsiyaga kirishadi.
Karbonat xomashyo tarkibida MgCO₃ mavjud. Bu modda xam kalsiy karbonatga oxshab, parchalanadi:
MgCO₃⇄MgO+CO₂
Ammo lekin, MgO ammiakni regeneratsiya qilish uchun yaramaydi, chunki u CaO ga nisbatan suvda 200 marta sekin eriydi.
MgO suyuq faza hosil bolish temperaturasini pasaytiradi va shuning hisobiga uchoqning futerovkasi ishdan chiqariladi. Yuqoridagi sabablarga kora MgO zarar billast deb hisoblanadi.