Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

 
 
 
 
 
3.3-расм. Куч трансформаторларнинг 
алоҳида (1,2) ва параллел (3) ишлаганида 
улардаги қувват исрофи. 
 
3.8. Электр ускуналарни юкланиши бўйича танлаш 
Кўпчилик электр ускуналар нотекис юкланиш билан ишлаб туради. 
Масалан қишлоқ ва сув хўжалигидаги 30% электр юритмалар ўзгарувчан 
юкламага, 20% эса тез ўзгарувчи юкламага эга. Қишлоқ трансформатор 
пунктларида юкламанинг ўртача қийматидан оғиши ±50% гача ташкил 
қилади. Уларда юклама сутка давомида ва йил бўйича ўзгариб туради. 
Бундай шароитда трансформаторлар қувватидан тўлароқ фойдаланиш учун 
уларни ортиқча юкланиш имкониятлари ўрганиб чиқилиб, маълум даражада 
ва маълум бир муддатларга ортиқча юклаб ишлатилади. Ортиқча юкланиш 
даражаси деб электр ускунанинг хизмат муддати қисқармаган ҳолда қисқа 
муддатга маълум бир даражагача ортиқча юкланиб ишлай оладиган 
микдорига тушунилади. Ортиқча юкланиш даражаси маълум бир муҳит 
шароитига (ҳароратга) ва маълум бир муддатга белгиланади. 
Электр 
ускуналарнинг 
юкланиш 
имконияти 
ҳисобларида 
изоляциясининг қизиб емирилиш шароитлари асос бўлади. Юқори ҳарорат ва 
бошқа физик – кимёвий омиллар таъсирида вақт ўтган сари изоляциянинг 
ҳолати ёмонлашади. Унинг эластиклиги йўқолади, ёрилади, симдан ажралиб 
қолади. Электр мустаҳкамлиги сақлансада механик таъсирларга чидамсиз 
бўлиб қолади. Симнинг қизиб кенгайиши, тиратиш натижасида емирилади, бу 
жараён изоляциянинг эскириши дейилади. Эскириш тезлиги ҳароратга, 
умумий емирилиш даражаси юқори ҳароратни таъсир этиш вақтига боғлиқ 
бўлади. Тажрибалардан аниқланганки, ҳароратнинг ҳар 
С
о
)
10
8
(

га ортиши 
изоляция хизмат муддатини 2 баробарга камайтиради. Агар электр ускуналар 
тўлиқ юкланмай ишлаб турса, унинг изоляциясининг емирилиши 
секинлашади, хизмат – муддати ортади, ортиқча юкланиш имконияти ортади. 
Шу юкланиш резервини ҳисобга олиб электр ускунани юклаш ва хизмат 
муддатида қувватидан тўлиқ фойдаланиш мумкин, бунда электр ускуналарни 
меъёрий хизмат муддати сақланиб қолади. 

---

39 
Электр ускунанинг ортиқча юкланишида ҳароратининг ортиши унинг
қизиш доимийсига боғлиқ бўлади ва охир оқибатда ортиқча юкланиш 
даражасини белгилайди. Қишлоқ ва сув хўжалигида ишлаб турган асинхрон 
моторларнинг қизиш доимийси унча катта бўлмайди. (20 мин) ва ортиқча 
юкланишга чидамлилиги паст бўлади. Сувда чўкиб ишловчи моторлар 
ортиқча юкланишга чидамли бўлади, уларда қизиш доимийси юқори бўлади. 
Бу уларни ростлашда ҳисобга олинади. 
Куч трансформаторларида қизиш вақти доимийси бир неча соат бўлади 
ва тез – тез ортиқча (қизиб) юкланиб ишлай олади. 3.4–расмда куч 
трансформаторларини ортиқча юкланишини аниқловчи графиклар 
келтирилган. 
1 – 1 соат, 2 – 2 с., 3 – 4 с., 4 – 6 с., 5 – 8 с., 6 – 24 с., ортиқча юкланишда 
трансформаторларни ортиқча юкланиши. Абцисса ўқида 
с

коэффициент 
миқдори қўйилган бўлиб у кутилган ортиқча max юкланишигача юкланиш 
даражасини курсатади. 
п

–ортиқча юкланиш коэффициенти max вақтдаги 
юкланишни кўрсатади. Зўриқиб юкланиб ишлаш имкониятини аниқлаш учун 
аввал керакли эгри чизикни танлаб олинади. Кейин абцисса ўқига юкланиш 
даражаси қўйиб эгри чизиққача перпендикуляр чикарилади. Кесишган нуқта 
максимум юкланишнинг кутилаётган муддатини кўрсатади. 
3.4-расм. Турли хил зўриқиш 
муддатларида трансформаторларни 
ортиқча юкланиш эгри чизиқлари. 1-
1соат; 2-2соат; 3-4соат; 4-6соат;
5-8соат; 6-24соат. 
Авария режимларда электр энергия таъминотида узлуксизликни 
таъминлаш учун куч трансформаторини ортиқча юкланиш даражаси 3.6-
жадвалда келтирилган. 
3.6-жадвал 
6-10/0,4 кВ трансформатор подстанцияларида руҳсат этилган
аварияли ортиқча юкланиш коэффициентлари 
Т.р. 
Юклама тури 
Мавсум 
ўртача 
ҳарорат, 
о
С 
Аварияли 
ортиқча 
юклама 
ўртача 
коэффициенти 
Ҳарорат 
градиенти