Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси гендер тенглиги комиссияси

ГЕНДЕР ЁНДАШУВ АСОСИДА ИҚТИДОРЛИ ТАЛАБА-ЁШЛАРНИНГ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ


У.Қ.Мақсудов
Фарғона давлат университети педагогика-психология факультети декани, педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
[e-mail],

Жамиятнинг ривожланиши ва фаровонлиги истиқболлари билан боғлиқ.Иқтидорли талабаларни аниқлаш ва ривожлантириш муаммоси замонавий маҳаллий ва хорижий педагогиканинг асосий муаммоларидан бири ҳисобланади. Зеро, янги технологияларнинг ривожланишидаги сифатини таъминлаш жамиятда муаммоларни ноанъанавий тарзда ҳал қила оладиган, ҳаётнинг барча соҳаларига янги таркибни киритиш зарурати пайдо бўлишига олиб келди. Бу эҳтиёжни мамлакатнинг интелектуал салоҳиятини асраб-авайлаш ва кўпайтириш билангина қондириш мумкин.

Бугунги кунда иқтидорли талабаларга ғамхўрлик қилиш фан, техника, маданият ва ижтимоий ҳаётнинг ривожланишига ғамхўрлик қилиш сифатида қаралади. Иқтидорли талабалар билан ишлаш соҳасидаги халқаро Қонунчилик ярим асрдан ортиқ ривожланиш тарихига ега.
Иқтидорли талабаларни аниқлаш-бу маълум бир талабанинг ривожланишини таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган узоқ жараён. Иқтидорни ҳар қандай бир марталик синов жараёни орқали самарали аниқлаш мумкин эмас. Шунинг учун бир вақтнинг ўзида иқтидорли ва истеъдодли талабаларни танлаш ўрнига, уларни махсус дастурларда ўқитиш жараёнида ёки индивидуал таълим жараёнида, касбий ўзини ўзи аниқлаш, ўз-ўзини тарбиялашни ривожлантириш, талабаларни шакллантириш жараёнида босқичма-босқич, изланишга ҳаракатларни йўналтириш мустақил иш кўникмалари босқичма-босқич шакллантириб бориш керак.
Иқтидорли ва истеъдодли талабаларни аниқлаш муаммоси мураккаб ва бу жараёнга юқори малакали ўқитувчиларни жалб қилиниши талаб қилинади. Шу билан бирга, иқтидор ва истеъдод мезонларини бир marta ва умуман аниқлаш мумкин эмаслигини ёдда тутиш керак.
Ҳозирги вақтда педагогика таълим йўналиши битирувчиларига талаблар кучайиб бормоқда. Шу муносабат билан олий таълим муассасаларида педагогик ва дидактик муаммоларни ижодий ҳал қила оладиган битирувчиларни тайёрлашни, шунингдек уларнинг фундаментал (математик, табиатшунослик, технологик, ахборот) тайёргарлигини, касбий рақобатбардошлигини таъминлаши керак бўлган ижтимоий-педагогик шароитларни яратилиши зарурият ҳисобланади.
Бу борада бўлажак ўқитувчилар, бакалавр ва магистрларга қўйиладиган талаблар тобора ортиб бормоқда. Педагогика университетларининг замонавий битирувчиси маълумот ёки ахборотларни топиш, уни олиш, таҳлил қилиш, тартибга солиш ва сақлаш, уни тақдим этишнинг тегишли шаклларини танлаши керак. Бу ақлий фаолиятнинг маълум истеъдодлари, кўникмалари ва компетентлигини ривожлантиришни талаб қилади, масалан: таҳлил, синтез, таққослаш, режалаштириш, моделлаштириш.
Ўқиш давомида талабалар нафақат ўз мутахассисликлари бўйича билимларни эгаллашлари, балки олдида турган педагогик вазифаларни ҳал этишга мўлжалланган янги дастурий таъминотни ўзлаштиришлари яъни, янги ахборот коммуникация технологияларида ишлай олиш кўникма ва малакаларини ривожлантириши зарур.
Жамият ривожланишининг янги ижтимоий - иқтисодий шароитлари янги авлод мутахассисини – рақамли технологиялар дастурий таъминотига эркин эгалик қила оладиган ва ҳар қандай керакли маълумотлардан касбий фаолиятида фойдалана оладиган, медиа технологиялардан инновацион моделларни яратишга қодир мутахассис-олимни тайёрлаш муаммосини келтириб чиқаради. Ушбу муаммони ҳал қилиш олий таълим муассасаларидан замонавий ўқитиш усулларини яратишни талаб қилади.
Бизнинг ўрганишларимиз бўйича, иқтидорли талабаларни аниқлаш, ўқитиш, ривожлантириш ва тарбиялашни таъминлайдиган мавжуд тизимни такомиллаштириш керак. Унда қуйидаги маақсадларни амалга ошириш талаб этилади:
- иқтидорли талабанинг таълим эҳтиёжларини ўрганиш ва аниқланган эҳтиёжларни шакллантириш учун асос сифатида шахсни билиш ва ижодкорликка ундашни кучайтириш;
- индивидуаллик, шахсий маданият, мулоқот қобилиятлари, шахсий иқтидорни ривожлантириш;
Юқоридаги мақсадларни амалга оширишда қуйидаги вазифалар белгилаб олинади:
- талабаларнинг ижодий ва индивидуал имкониятлари, шахсий фазилатлари, шунингдек қизиқишлари ва қобилиятларини аниқлаш.;
- талабаларнинг қизиқиш, қобилият ва майлларини аниқлаш учун диагностик тадқиқотлар тизимини ишлаб чиқиш..
- таълим жараёнини ташкил этишда иқтидорли талабаларнинг ўз-ўзини намоён қилиш имкониятларини ривожлантиришга ёрдам берадиган усул ва услубларни аниқлаш ҳамда улардан самарали фойдаланиш;
- иқтидорли талабалар ижодини ривожлантиришга кўмаклашувчи тадбирлар (офлайн ва онлайн шаклда) ўтказиш (мини-конференсиялар, олимпиадалар, интелектуал ўйинлар, викториналар, марафонлар, ижод ва фан кунлари, экспертлар танловлари).
- иқтидорли талабалар клублари, академия ва илмий-тадқиқот ассоциацияси ёки махсус дастурларни ташкил қилиш.
Агарда, иқтидорли талабаларни тўғри танлаб олинса ва фаолиятга самарали йўналтирилса қуйидаги натижаларга эришиш мумкин бўлдаи:
1. Талабаларнинг умумий маданий ва касбий компетенцияларини такомиллаштириш ва шахсий сифатларини ошириш, уларни ноанъанавий вазиятларда қўллаш қобилияти;
2. Умумий билимдонликни ривожлантириш, уларнинг дунёқарашларини кенгайтириш; - талабаларнинг ижодий ва мантиқий фикрлашини ривожлантириш.;
3. Олинган ахборотни идрок этиш ва ушбу ахборотни қайта ишлаш кўникма ва малакаларига эга бўлиш;- ўқув вазифасини аниқлаш; - илмий-тадқиқот фаолияти билан шуғулланиш кўникмасини ривожлантириш.
Шу ва бошқа омилларни ҳисобга олиб, қуйидаги хулосаларга келдик:

1. 
   Иқтидорли талабалар яқин алоқани ривожлантирадиган муҳитга муҳтож. Бундан ташқари, бу муҳит қулай бўлиши керак. Яъни, улар учун оилада ва университетда ўзаро сезгирлик, эътибор ва хайрихоҳлик муҳити яратилиши керак. Иқтидор ақлли ва яхши ўқиган одамлар жамиятида ривожланади. Яъни, ижодий шахсни шакллантириш учун, иккинчисининг малакаси даражасидан қатъи назар, ижодий катталар билан мулоқот қилиш муҳимдир. Талабаларнинг у ёки бу тоифасидаги иқтидор ва ностандарт фикрлашнинг дастлабки ҳодисаси уларнинг профессорлар, таниқли олимлар ва ёш олимлар клубларига “қўшилиши” билан бирга бўлиши керак. Иқтидорли ёшлар клубининг тажрибаси ва бир қатор интеллектуал ўйинларни ўтказиш, ақлий ҳужум, яъни ақлий ҳужум, ушбу клуб аъзоларининг онгини янада мослашувчан қилади ва улар ўзларини янада ишончли ва дўстона ҳаракат қилишларига замин бўлади.
   
2. 
   Одатда аълочи талабалар тўпланадиган аудитория талабаларининг диди ва эҳтиёжларига мос маънавий муҳитни яратиш талабаларнинг ўзлари томонидан у ерда ўзларини қулай ҳис қилишлари учун гуруҳларга тақсимлашни такомиллаштириш талаб қилинади. Шунинг учун меҳнат ва ижтимоий шароитлар оддий кундалик шароитлардан фарқли ўлароқ ўзига хослик жиҳатидан мукаммал яратилган бўлиши керак.
   
3. 
   Иқтидорли талабалар билан ишлашнинг самарали усуллари сифатида ҳам катталар, ҳам талабалар томонидан ташкил этиладиган турли хил тадбирлар, учрашулар, таълимий ўйинларда кўпроқ фойдаланишни тавсия этган бўлрдик. Зеро, тадбирлар, учрашулар, таълимий ўйинлари, бир томондан, онгнинг мослашувчанлиги ва ижодкорлигини тарғиб қилса, бошқа томондан, ҳазил туйғусини ривожлантиради, бу талабанинг ҳаётини янада қизиқарли қилади, уни зиддиятли вазиятдан чиқишга ўргатади.
   
4. 
   Ўқиш қобилиятлари орқали ақлни ривожлантириш. Шу билан бирга Марк Твеннинг сўзларини эслаш ўринлидир: “яхши китоб ўқимаган одамнинг умуман ўқимаган кишига нисбатан афзаллиги йўқ”. Шунинг учун мураббийлар ва ота-оналарнинг вазифаси, биринчи навбатда, ёшларни китоб оламига тўғри йўналтириш, шунингдек, бирламчи манбаларни ўқиш учун самарали технологияларни ўргатишдир.
   
5. 
   Янги ғоялардан бири бу қобилият ва истеъдодни ривожлантириш учун таълим дастурлари имкониятлари ва алоқа усуллари ўртасида мосликни топиш учун қобилиятли болалар, ёшлар, ота-оналар ва ўқитувчилар ўртасида ҳамкорликни ўрнатишдир.
   

Шундай қилиб, иқтидорли талабалар билан ишлаш усуллари, шунингдек истеъдодни тан олиш, танлаш ва қўллаб-қувватлаш усуллари доимий равишда такомиллаштирилмоқда.