Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таoлим вазирлиги фарьона политехника институти «тадбиқий механика» кафедраси

8-МАOРУЗА. Мавзу: ВАЛЛАР ВА ЎҚЛАР

РЕЖА:

1. 
   Валлар ва ўқлар. Умумий маълумот.
   
2. 
   Валларни ҳисоблаш.
   
3. 
   Валларни мустаҳкамлигини ъисиблашнинг аниқлаштирилган усули
   
4. 
   Валларнинг бикрлигини ҳисоблаш
   
5. 
   Валларнинг титрашга чидамлилигини ҳисоблаш
   

Муаммо: Валларга щрнатилган щзаро параллел бщлган иккита текисликда жойлашган айланувчи деталларнинг биридан – иккинчисига буровчи моментни ва айланма харакатни ]вал орыали узатиш мумкин холос.

8.1. Умумий маълумот

Валлар ва ўқлар - тишли ғилдирак, шкив ва шу каби айланувчи қисмларни ўрнатиш учун ишлатиладиган асосий деталлардир. Кўпинча улар цилиндрик стерженга ўхшаш бўлади. Тузилиши жихатидан олганда ўқ билан валнинг деярли хеч қандай фарқи бўлмайди. Лекин бажариладиган вазифасига қараб, улар бир-биридан катта фарқ қилади. Ўқларнинг асосий вазифаси деталларнинг мўлжалдаги жойланишига шароит яратиб беришдир. Бунда ўқнинг узи детал билан бирга айланиши ҳам, айланмаслиги ҳам мумкин.
Валларнинг вазифаси ундаги деталларнинг айланишини таoминлаш билан бирга, буровчи момент узатишдан ҳам иборат.
Д
емак, ўқ билан валнинг тузилиши бир хил бўлсада, ишлаш шароити хар хил: ўқ фақат эгувчи кучланиш билан бир вақтда буровчи моментдан ҳосил бўладиган кучланиш таoсирида ишлайди.
а) б)
8.1.расм
Ўқнинг тузилиши:
а-детал билан бирга айланмайдиган ўқ; б-детал билан бирга айланадиган ўқ.
А
йрим холларда ўқлар билан валлар тузилиши жихатидан ҳам фарқ қилади. ўқлар доим тўғри бўлгани холда валлар тирсакли (ички енув двигателларида) ёки эгилувчан (тиш даволашда ишлатиладиган машиналарда) қилиб тайёрланади. Вал ва ўқларнинг таянчларга мўлжалланган қисми цапфа дейилади. Вал ёки ўқнинг учида жойлашган цапфа шип деб, ўртасида жойлашгани бўйин деб аталади. Агар вал ёки ўқнинг цапфаси уларнинг узунлигига тик текисликда жойлашган бўлса, бундай цапфа товон дейилади. Қайси шаклдаги шип ёки товон ишлатилиши валнинг ишлаш шароитига боьлиқ.

8.2.расм
Цапфаларнинг тузилиши

Валларнинг ичида бошқа детал ўтиши учун ёки валларнинг оьирлигини камайтириш мақсадида улар ичи ковак қилиб тайёрланади. Тўғри вал ва ўқлар, Кўпинча, углеродли ёки легирланган пўлатлардан тайёрланади: термик ишланмайдиганлари Ст.5 маркали пўлатдан, термик ишланадиганлари 45 ёки 40Х маркали пўлатдан, тез айланадиган ва сирпаниш подшипникларида ишлайдигани эса 20 ёки 20Х маркали пўлатдан тайёрланади.