Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таoлим вазирлиги фарьона политехника институти «тадбиқий механика» кафедраси

7.6. Тишли ғилдираклар тайёрлашда аниқлик даражаси ва унинг илашиш сифатига таoсири.

Маoлумки, тишли узатмаларнинг асосий камчиликларидан бири уларнинг шовқин билан ишлашидир. Тишли ғилдирак қадами қийматидаги ва тиш профили тайёрлашдаги хатоликларнинг таoсири ғилдирак ъар айланганда, такрорланиб туриши, тишларга тушадиган нагрузканинг нотекис тақсимланиши ва айланувчи деталларнинг яхши мувозанатмаганлиги узатма ишида шовқин чиқишига сабаб бўлади.
Нагрузканинг тишга нотекис таoсир этиши ва тишларнинг илашиш жараёнида ўзгариб турадиган деформацияси тишли ғилдиракларда тебраниш ҳосил қилади. Бу тебраниш вал ва таянчлар орқали корпусга ўтиб, шовқиннинг янада кучайишига олиб келади. Бундан ташқари, ғилдираклар тайёрлашда йўл қўйилган хатоликлар илашиш сифатига салбий таoсир кўрсатади. Бу эса уларнинг муддатидан илгари ишдан чиқишига сабаб бўлади. Аниқлик даражаси 1 дан 12 гача бўлган рақамлар билан ифодаланади. Рақам қанчалик кичик бўлса, аниқлик шучалик юқори бўлади. Хозирги вақтда машинасозликда асосан бешта (6, 7, 8, 9, ва 10) аниқлик даражаси билан тайёрланган ғилдираклар ишлатилади. Бундан ташқари, ъар бир аниқлик даражаси учун уч ъил кўрсаткич белгиланади. Тишли ғилдираклар учун қандай аниқлик даражасини қабул қилиш лозимлиги масаласини ъал этишда узатманинг ишлаш шароити ҳамда вазифасига қараб, қуйидаги жадвалда кўрсатилган тавсиялардан фойдаланиш мумкин:

Аниқлик даражаси	Айлана тезлиги м/ с		Ишлатилиши
	тўғри тишли	қия тишли
6	15 гача	25 гача	Тез ъаракатланувчи узатмалар
7	10 гача	17 гача	Нагрузка меъерида бўлиб, тез ъаракатланувчи ёки нагрузка катта бўлиб, сёкин ъарактланувчи узатмалар
8	6 гача	10 гача	Умумий машинасозликда ишлатиладиган узатмалар
9	2 гача	4 гача	Секин ишлайдиган аниқлик даражаси кам аҳамиятга эга бўлган узатмалар

Тишли узатмаларга таoлуқли стандартларда, юқоридаги кўрсаткичлардан ташқари, узатма ишига таoсир этувчи бошқа факторлар - тишлар орасидаги зазор, марказлараро масофа, валларнинг қийшайиши ва бошқалар тўғрисида ҳам тегишли кўрсатмалар берилган.

ТАЯНЧ ИБОРАЛАР Илашишда бўлган бир жуфт тишли ғилдиракдаги кичиги шестерня каттаси ғилдирак деб юритилади, валлари паралел тўғри ва қия тишли цилиндирик, валлари кесиб ўтувчи тўғри ва қия тишли конуссимон, валлари айқаш червиякли узатмалар, геометрик ва кинематик параметрлари.

САВОЛЛАР

1. 
   Тишли узатмалар ёрдамида харакат қандай ўқлар бўйича узатилади?
   
2. 
   Тишли ғилдираклар тишларини тузилиши бўйича қандай турларга бўлинади?
   
3. 
   Тўғри тишли цилиндрик узатманинг геометрик ва кинематик параметрларига изоъ беринг.
   
4. 
   Қия тишли ғилдирак геометриясининг ўзига хос хусусияти нимада?
   
5. 
   Қайси йўл билан тиш шаклини ўзгартирилади ва қандай материаллар ишлатилади?
   

1. 
   Тишли узатмаларни ишга лаёқатлиги нималарга асосланади?
   
2. 
   Тишли ғилдирак тишларига қандай нагрузкалар таoсир этади?
   
3. 
   Тишларнинг емирилиши ва уларни олдини олиш омилларига изоъ беринг?