Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номли Тошкент давлат техника университети

 
5.2. Ҳимоя қувурлари сонини ва уларни тушириш чуқурлигини танлаш 
 
Қудуқ конструкциясини лойиҳалашни бошлашда чуқурлик ортиши билан 
қатлам босимининг аномаллик коэффициенти ва босимнинг ютилиш индекси 
графигини тузиш тавсия этилади. Бу графиклар ёрдамида биринчи вариантни ҳосил 
қилувчи конструкцияни кўриб чиқамиз. Қудуқларда қувурларни тушириш k
a
≤ ρ
о
< k
n
- шарт орқали амалга оширилади. Агар бурғилаш жараёнида остда ётувчи оралиқлар 
учун нисбий зичлиги юқори бўлган ювувчи суюқлик ишлатилганда юқорида ётувчи 
бирор қатлам бу ювувчи суюқликнинг ютса ёки ювувчи суюқликни зичлиги остки 
оралиқ учун кичик қилиб танланса, юқорида ётувчи бирор қатламда суюқлик 
оқими тезлашиши рўй бериши мумкин. Бунда юқори қатлам учун ювувчи суюқликни 
шундай танлаш зарурки, юқорида ётувчи қатламларда ютилиш ҳам, суюқлик 
оқими ҳам, ҳосил бўлмаслиги керак. Сўнгра юқори қатламларга ҳимоя қувурлари 
туширилади, яъни изоляция қилинади. 

---

21 
Изоляция қилишнинг энг кенг тарқалган усули - ҳимоя қувури туширилган 
қувур орти бўшлиғи қотувчи эритма билан тўлдирилади. 
Масалан, бурғилаш ишлари лойиҳаланадиган N районда аномаллик 
коэффициенти k
a
ва босим индекси k
n
нинг ўзгариш характери қуйидаги 4 -расмда 
кўрсатилган. 
Қатлам босимининг аномаллик коэффициенти (1), босимнинг ютилиш индекси 
(2), ювувчи суюқликнинг нисбий зичлиги (3) - қудуқ конструкциясининг вариантлари 
(ўнгда) графиги. 
Бурғилаш жараёнида тахминан 350 м чуқурликкача зичлиги 0.98 дан кам 
бўлмаган ювувчи суюқликни ишлатиш мумкин, 2250 м чуқурликкача ρ
0
= 1.10 дан 
кичик бўлмаган. 400-700 м оралиқда жойлашган ўтказувчан горизонтдан суюқлик 
оқими рўй бериши мумкин. 2250 м дан юқори бўлган оралиқни бурғилаб ўтишда 
ρ
0
>1.5 бўлиши тавсия этилади, чунки 2370 м чуқурликда суюқлик оқимининг 
ҳосил бўлиши мумкин бўлган объект қопламаси бор. Лекин бундай суюқликнинг 0-
350 м ва 900-1000 м оралиқда тоғ жинсларида ётиш ютилиши кузатилади. Бундай 
мураккабликларга йўл қўймаслик учун 2200 м чуқурликкача ҳимоя тизмаси 
тушириш мақсадга мувофиқдир. Юқори оралиқлар изоляция бўлади ва фақат 
шундан кейин ρ
0
=1.6 гача ювувчи суюқликнинг нисбий зичлиги оширилади. 
Юқоридагиларни солиштириб, шундай хулосага келишимиз мумкинки, берилган 
ҳолат учун қудуққа учта (3 б) ҳимоя тизмасини туширишга тўғри келади. 
Қудуқ конструкциясининг биринчи варианти шундай бўлади. 
Айрим ҳолларда бурғилаш даврида мустаҳкам бўлмаган тоғ жинсларида мурак-
кабликлар шу даражада жадаллашадики, ҳимоя қувури тушурилмасдан бўлак имко-
нияти йўқ. Масалан биз ўрганадиган ҳолат учун 1600-1640 м чуқурликда пластик 
гилли қатламлар бўлиши кузатилади. 
Шу конни бурғилаш, бурғилашнинг тажрибага асосланган ҳолда рухсат этила-
диган катталигига риоя қилиш зарур. Агар ювувчи суюқликнинг таркибидан кам 
сув (сув бераолувчанлиги кичик) фильтрланса ва унинг зичлиги 1900 кг/м
3
дан 
кичик бўлмаса, қудуқни мустаҳкамлаш жараёни мураккаблашмайди. Аммо, бундай 
зичликдаги суюқлик кўплаб горизонтларда ютилади. Шунинг учун биринчи вари-
ант конструкциясига қуйидагича ўзгартириш киритамиз: биринчи ҳимоя 
қувурини 1550 м чуқурликкача тушириш; 1680 м гача бўлган чуқурликда, пла-
стик қатлам иккинчи ҳимоя тизмаси «хвостовик» билан изоляция қилинади. (3 в) 
юқори оралиқларни бурғилаш вақтида ρ
0
=1.15 бўлган пластик гилли қатламлар-
да ρ
0
>1.9, ундан пастда ундан ҳам енгил бўлган ρ
0

1.6 эритма ишлатилади. 

---

22 
4- расм. k
а 
аномаллик коэффициенти ва k
n
босим индексининг ўзгартириш характери 
графиги 
1-қатлам босими аномаллик коэффициенти; 2- ютилиш индекси; 3-ювувчи 
суюқликнинг нисбий зичлиги; б, в - (ўнгда) қудуқ конструкциясининг вариантлари. 
Қудуқни 
лойиҳалаш 
жараёнида 
бурғилаш 
усулини, 
бурғилаш 
технологияси даражасини ва қудуқ ўқи профилини ҳам қандай даражада 
бўлишини хисобга олиш керак. Чунки бурғилаш мобайнида ҳимояловчи, 
бурғиловчи қувурлар ва қулфлар ҳамда бурғининг тегишли қисми 
конструкцияга боғлиқ ҳолда емирилади. 
Агар кондуктор ёки оралиқ ҳимоя тизмаларига фавворага қарши 
ускуналар ўрнатилиши лозим бўлса, у ҳолда бу тизмаларни тушириш 
чуқурлигини, айнан излов - қидирув ва газли қудуқлар учун қудуқда отқин рўй 
берган вақтда превентор ёпилганидан кейин қудуқда ҳосил бўладиган энг 
юқори босимли ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Демак, тушириладиган 
ҳимоя тизмасининг чуқурлиги, яъни бошмоғи қатламнинг гидроёрилиш ора-
лиғидан чуқурда бўлиши лозим. 
Маҳсулдор қатлам қанча чуқурликда ётса, ундаги қатлам босими юқори 
бўлади, қувур ичидаги ортиқча босим ҳам юқори бўлади, превенторни ёпиш 
эҳтиёжи бўлса, тизма ичидаги ортиқча босим ошиб кетиши катта диаметрли 
ҳимоя қувурининг ишдан чиқишига олиб келади. Шунинг учун, агар юқори 
оралиқлар катта диаметрли бўлса, маҳсулдор қатламни очишда ҳосил бўладиган 
юқори ички ортиқча босим ҳимоя тизмаларини зарарламаслиги учун, қудуқнинг 
юқори участкасида қўшимча мустаҳкамлиги бўйича чидамли бўлган ҳимоя 
қувурлари билан ёпилади. Демак, одатда юқори оралиқлар бир нечта ҳимоя 
қувурлари билан ёпилади.