Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номли Тошкент давлат техника университети

7.2. Ҳимоя тизмасини ҳисоблаш. 
Ҳимоя тизмаларини мустаҳкамликка ҳисоблаш принциплари 
 
Ҳимоя қувурларига таъсир этувчи баъзи кучларни уч гуруҳга бўлиш 
мумкин: 
- ўқ йўналишли; 
- ташқи ортиқча босим; 
- ички ортиқча босим. 
Бу кучлар тизмаларга турли вақтда турли куч билан таъсир қилиши мум-
кин, шунинг билан ҳимоя тизмасининг остки участкасига энг катта ташқи куч, 
юқори қисмига эса энг катта ички ортиқча босим таъсир этади. Шунинг учун 
ҳам бурғилашда бу кучлар таъсир характери бўйича мустаҳкамликни ҳисоблаш, 
ҳар бир гуруҳ учун алоҳида ҳисобланади. Бундай йўл билан ҳисобланган чиз-
ма бир нечта секциядан иборат бўлади, бир-биридан бу секциялар пўлат мар-
каси ва қувур деворининг қалинлиги билан фарқ қилади. Ҳисоблашларни амалга 
оширишда барча ўтиш кесимларида мустаҳкамликни захира коэффициенти асо-
сий мустаҳкамликка яқин бўлиши, энг хавфли кучлар таъсир этадиган ора-
лиқларида мустаҳкамликнинг захира коэффициенти мустаҳкамликка тенг 
бўлишига йўл қўйилади. 
Кон - геологик шароити ўрганилган районда эксплуатацион тизмани 
ҳисоблаш принципларини мисол тариқасида кўриб чиқамиз. 
Ҳимоя тизмаси конструкциясини лойиҳалаш, ҳимоя тизмасини ички ва 
ташқи ортиқча босимлар таъсирида эзилишга қаршилик кўрсатишини 
ҳисоблашдан бошланади. Ҳисоблаш жараёнида қатлам суюқлигининг ҳалқа 
оралиғида қудуққа тушиш имконияти йўқ деб, қабул қилинади. Амалда эса 
бундай идеал ҳолат мавжуд эмас. Чунки цемент ташқи ҳимоя қувурининг му-
стаҳкамлигини оширади. Юқоридагиларни инобатга олмаслик мустаҳкамлик за-
хирасини оширишга имконият яратади. Тизманинг мустаҳкамлик шарти, 
пачоқланиш қуйидаги кўринишда ёзилади:
эзил
kp
k
P
ич
т
P
P


(7.1) 
Бу ерда Р
т
- ташқи босим, Па; Р
ич.
- ички босим, Па; Р
кр
- ҳимоя қувури учун 
критик босим, Па; k
эзил.
- эзилишни мустаҳкамлик захира коэффициенти; ҳимоя 
қувурларини хисоблаш кўрсатмасига мувофиқ, эксплуатацион объект 
чегарасида жойлашган секциялар учун k
эзил.
= 1.0-1.3 (тоғ жинсининг 
мустаҳкамлигига боғлиқ ҳолда); қолган секциялар учун k
эзил.
=1.0. 
Тизмани ҳаёлан учта участкага бўламиз. 

---

33 
Остки - цементланадиган, аввалги ҳимоя тизмалари тушириладиган ора-
лиқ; 
Ўрта - цементланадиган, аввалги ҳимоя тизмасини ичида жойлашган; 
Юқориги - цементланмайдиган оралиқ. 
Ташқи босим остки участка атрофи учун қуйидаги қатлам босими қабул 
қилинади Р
қат.
: 
z
g
k
P
P
b
a
кат






.
(7.2) 
Бу ерда 

ч.сув.
=1000 кг/м
3
; р
ч.сув.
- чучук сувнинг зичлиги; g- эркин тушиш 
тезланиши, м/с
2
: k
a
- z чуқурликда аномаллик коэффициенти. 
Агар қудуқ кесими мустаҳкам жинслардан иборат бўлса, ўрта участкада 
ташқи босим қатлам босимидан юқори бўлмайди. Демак, (7.2) формуладан 
фойдаланиш мумкин. Йўл қуйиладиган хатолик мустаҳкамлик захирасига 
киради. 
Юқори участкадаги ташқи босим учун, цементланмайдиган участкада 
ҳалқа оралиғи суюқлик устининг босими қабул қилинади. 
Р
устун.
= 

п
g z (7.3) 
бу ерда 

юв.сую.
- ювувчи суюқликнинг зичлиги, кг/м
3 
Агарда юқорида ётувчи жинсларда ундан ҳам юқорида ётувчи 
қатламларнинг босими натижада сиқилиб чиқиши содир бўлса, шу сиқилиб 
чиқадиган қатламнинг баландлигида +50 м (сиқилиб чиқарилган жинснинг ости 
ва устидан 25 м дан ), ташқи босим учун геостатик босим қабул қилинади: 
Р
устун.
=ρ
ўр.
g z (7.4) 
бу ерда ρ
ўр.
- юқорида жойлашган тоғ жинсларининг ҳажмий массаси 
ўртача оғирлиги; ρ
ўр.
- чуқурлик ошган сари ўзгаради, лекин тақрибий 
ҳисоблашлар учун ρ
ўр.
≈2300 кг/м
3
деб қабул қилинади.
Ташқи ортиқча босим вақт ўтиши билан кўпчилик оралиқларда 
ўзгармайди. Энг катта ташқи ортиқча босим ички босимнинг тушиши жараёнида 
ҳосил бўлиши мумкин. Масалан, маҳсулдор қатламдан суюқлик оқимини олиш 
мақсадида қудуқни ўзлаштириш жараёнида ёки эксплуатация тугаш 
босқичларида. Нефтли қудуқларда энг кичик ички босим қуйидаги формула 
билан ҳисобланади. 
Р
ич.
=

сую.
g(z-z
сн
) (7.5) 
Газли қудуқлар учун газли суюқлик билан тўлдирилган участкаларда 
эксплуатация сўнгида энг кичик ички босим, яъни z
сн