Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта таълим вазирлиги

I - БОБ. БИНО КОНСТРУКЦИЯСИНИНГ ЕМИРИЛИШИ ҲАҚИДА.
 
1.1. Бинонинг жисмоний емирилиши 
Бино ва унинг конструктив элементларини техник ҳолатини баҳолашнинг 
мезони жисмоний емирилиш бўлиб- бу бинонинг дастлабки сифат 
кўрсаткичларининг табиий-иқлимий факторлар ва инсоннинг ҳаётий фаолияти 
таъсирида аста-секин пасайишидир. Узоқ йиллик эксплуатация жараёнида 
турли факторлар остида конструктив элементлар ўзларининг физик-механик 
хусусиятларини даврий равишда йуқотиб боради. Техник-эксплуатацион 
сифатларинининг йуқотиши деганда бино контруктив элементларининг
мутаҳкамлиги, бикрлиги ҳамда атроф-муҳитнинг бузувчи таъсирига 
чидамлилигининг пасайиб бориши тушунилади. Бу сифатларнинг камайиб 
бориши натижасида бино вақт ўтиши билан эскириб, унда емирилиш, бузилиш 
аломатлари пайдо бўла бошлайди.
Емирилиш назариясида биноларда емирилиш икки хилга бўлинади. Бу- 
емирилишнинг қайта тикланадиган ва қайта тикланмайдиган турларидар.
Жисмоний емирилиш- келиб чиқиши бўйича табиий ва механик турларга 
бўлинади.
Табиий равишда жисмоний емирилиш, бу қурилиш конструкциясининг 
дастлабки сифат кўрсаткичларининг турли омиллар таъсирида вақт утиши 
билан камайиб боришидир.
Механик емирилиш, бу қурилиш конструкциясида турли хилдаги 
динамик, технологик жараёнлар таъсирида фавқулодда ёки аста-секинлик 
билан шикастланиш ёки деформация ҳолатларининг пайдо бўлиши билан 
боғлиқ ҳолатдир.
 
Биноларнинг жисмоний емирилишини аниклаш шкаласи. 
1- жадвал 
Жисмоний 
емирилиш 
% 
Техник 
холати 
Техник холатининг умумий таснифи 
Таъмирлашн
инг 
тахминий 
бахоси, кайта 
тиклаш 
бахоси, % 
0...20 
Яхши
Зурикиш ва бузилишлар йук. Элементнинг 
техник эксплуатациясига таъсир килмайдиган, 
таъмирлаш вақтида тузатса бўладиган кичик 
дефектлар 
бор. 
Капитал 
таъмирлашни, 
нисбатан кўпроқ емирилган жойларда ўтказиш 
тавсия этилади. 
0...11 
21...40 
Қониқарли Умуман олганда конструктив элементлар 
эксплуатацияга яроқли, лекин айнан шу 
босқичда капитал таъмирлашни ўтказиш 
мақсадга мувофиқ бўлади. 
12...36 
41...60 
Қониқарсиз Конструктив элементларни фақат капитал 
таъмирлаш ишларидан сўнггина эксплуатация 
37...90 

---

7 
қилиш мумкин. 
61...80 
Эскирган 
Юк 
кўтарувчи 
конструкциялар 
авария 
ҳолатида, 2-чи даражали конструкциялар жуда 
емирилган 
ҳолатда. 
Конструкциянинг 
бутунлай 
алмаштирилиши 
ва 
ҳимоя 
тадбирлари 
утказилгандан 
сўнггина 
конструктив 
элементлар 
ўзларининг 
функцияларини чекланган тарзда бажариши 
мумкин. 
91...120 
81...100 
Яроқсиз 
Конструктив элементлар бузилган ҳолатда 
бўлади. 100% лик емирилган конструктив 
элементларнинг қолдиғи йўқ. 
Изох: Яроқсизликни тавсифловчи техник ҳолат кўпрок назарийдир, чунки амалиётда
ушбу ҳолатга етгунча, бино ёки бузиб ташланади, ёки капитал таъмирланади. 
Бино конструкциясининг жисмоний емирилишини аниқлаш учун турли 
даражада емрилган алоҳидаги қисмларда текшириш ўтказилади. Алоҳидаги 
конструкциянинг, элементнинг, тизимнинг жисмоний емирилишини аниқлаш 
учун ҚМҚ 2.01.16-97 “Тураржой биноларини жисмоний емирилишини 
аниқлашнинг қоидалари” да кўрсатилган емирилишнинг ташқи белгиларини, 
текширишда бевосита ва асбоблар ёрдамида аниқланган емирилиш 
даражаларини ўзаро таққослаш натижасида амалга оширилади.
Турли даражада емирилган алоҳидаги қисмлардан иборат бинонинг 
конструкциялари, элементлари ва тизимларидаги жисмоний емирилиш 
қуйидаги формула орқали аниқланади
Фк = 161 стр Калинин 
бу ерда Фб – бинонинг жисмоний емирилиш, %; 
Фкi –алоҳидаги конструкциянинг, элементнинг, тизимнинг жисмоний емирилиши, 
%;
Li – бинонинг тўлиқ тикланиш қийматига нисбатан конструкция, элемент ва 
тизимларнинг мос равишдаги қийматлар улуши;
n – алоҳидаги конструкция, элемент, тизимларнинг сони.
Алоҳидаги конструкция, элемент ва тизимларнинг бинонинг тўлиқ 
тикланиш қийматига нисбатан мос равишдаги қийматлар улуши тегишли 
идоралар томонидан тасдиқланган биноларни тикланиш қийматларининг 
йириклаштирилган кўрстакичларидан, агар улар бўлмаса уларнинг смета 
ҳужжатларидан олинади.