Œзбекистон республикаси олий ва œрта

Tekshiruv savollari:

1. 
   CHingizxon shaxsi to’g’risida gapirib bering?
   
2. 
   Mo’g’ullarning bosqini qachon boshlandi?
   
3. 
   Mo’g’ullar bosqini arafasida Xorazimshoxlar davlatining siyosiy ahvoli qanday edi?
   
4. 
   Movarounnahr aholisining mo’g’ul bosqinchilariga qarshi olib borgan ozodlik ko’rashi haqida gaprib bering?
   
5. 
   Jaloliddin Manguberdining mardligi va qahramonligi haqida naimalarni bilasiz?
   
6. 
   CHig’atoy ulusiga. Movaunnahrning qaysi hududi kiradi?
   
7. 
   XIII-XIV asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo xalqining madaniy hayoti tg’risida nimalarni bilasiz?
   

7-mavzu:AMIR TYeMUR DAVRIDA ¡ZBYeK DAVLATCHILIGI.
TYeMUR TUZUKLARI VA XOZIRGI ZAMON.


Reja:
1. Amir Temurning markazlashgan davlat tuzishi va uni boshkarish tizimi. Iktisodiy va madaniy yuksalishi.
2. Amir Temuring jaxongirlik yurishlari va tashki siesati.
3. Amir Temur tuzuklari va xozirgi zamon.


Adabiyotlar:

4,5,6,8,19,24,27,29,31,34,40,42,49,62,67,70,83, 89,92,,96,102,103

Tayanch tushunchalar: Movarounnaxrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat, islom dini taya‘sirining kuchayish, yerga egalik, solik siyosati, Temur davlati, xarbiy yurishlar, Temur davri madaniyati. Tuzukatning mamlakatni odil idora kilishdagi axamiyati, «Kuch adolatdadir», Temur tuzuklarining xorijiy tillarga tarjima kilinishi, A.Temur faoliyatida diyonat, adolat va siyosatning mushtarakligi.

Mugullar istilosi Urta Osie xalklarining iktisodiy va ijtimoiy xaeti va madaniyatiga katta ta‘lofat yetkazdi, kup obod joylarni vayronga aylantirib, minglab kishilarni kirib tashladi. Lekin istilochilar Urta Osie xalklarining ozodlik kurashini, ularning xujalik va madaniyatda erishgan tajriba va an‘analarini yemirib tashlay olmadilar. Shu bois, X1U asrning 50 yillariga kelib Chigatoy ulusiga karashli bulgan Movarounnaxr mayda feodal davlatlarga bulingan bulib, Shaxrisabz ( Kesh ) da Xoji Barlos, Xujandda jaloyirlar xukmdori Boyazid, Balxning bir kismida Kozogonining nabirasi Amir Xusayn,ikkinchi kismida-Uljabuga Sulduz , Badaxshonda- Badaxshon shoxlari va boshka viloyatlar xokimlari urtasida tinimsiz urush- janjallar davom etib kelardi. Shunday kilib, bir tomondan mugullarning istilosi, ikkinchi tomondan feoddallarning uzaro urushlari mamlakat va xalk boshiga katta kulfatlarni soldi. Bu davrda feodal uzaro urushlariga aralashib, uzining kobiliyati va uddaburonligi bilan elga tanilgan Amir Temur ibn Taragay Baxodir Movaraunnaxr xaetida kurina boshladi.

Amir Temur kanday shaxs edi?
Temur tugrisidagi shov-shuvlar, xakikat va afsonalar asrlardan asrlarga utib, bizning kunlargacha yetib kelgan. Sovet tarixshunoslik ilmida uning serkirra, karama-karshiliklarga boy faoliyatiga fakat bir tomonlama baxo berildi. Okibatda kupchilik ongida Amir Temur fakatgina "konxur","boskinchi","zolim" shox bulgan,uning tariximizda xech bir xizmati yuk degan notugri tushuncha paydo buldi. Temur urta asrning yirik shaxslaridan biridir.SHuning uchun xam uning shaxsiga bulgan kizikish xozirgi kunda kadar juda katta axamiyatga ega. Amir Temur 1336 yilda Shaxrisabz yakinida Xujailgor kishlogida tugildi.
Amir Temurning bolaligi va yeshligi tugrisida rasmiy ma‘lumotlar yuk. Ammo ayrim manbalarda ba‘zi tavsilotlar keltirilgan. Temur bolaligidanok aklu- farosati va jasurligi bilan tengdoshlaridan ajralib turgan.Unda yeshligidanok tengkurlarini uyushtirish va orkasidan ergashtirish,ka ltis vaziyatlarda akliy tadbirlar topish kabi noeb kobiliyat namoen bulgan. Temur xarbiy mashgulotlarning sirlarini egallashga kuprok e‘tibor bergan. Muguliston xoni Tugluk Temur Movarounnaxrning zaiflashganidan foydalanib 1360 -1361 yillarda xech kaerga karshilikka uchramasdan Kashkadarega kadar kelib kolgan vaktda, Kesh xokimi Xoji-Barlos Xurosonga kochib ketadi, Temur esa Tugluk Temurga xizmatga kiradi va 25 yeshga kichik,ammo juda boy viloyat ya‘ni Shaxrisabz xokimiga aylanadi. Tugluk Temurga xizmatga kirishga maksadini Amir Temur uzining "Temur tuzuklarida" kuyidagicha baen etadi:" ...Movarounnaxr viloyatini katlu-barotdan kutkarib kolishga karor kildim" (Temur tuzuklari 18 bet). Birok,Temur Muguliston xoniga uzok vakt xizmat kilmadi.Tugluk Temur xokimiyatni ugli Iles-Xujaga topshirib,Amir Temurga esa sipoxsolar (bosh kumondon) lavozimini taklif etgandan sung, u Iles-xujaga xizmat kilishdan bosh tortib,boshka davlatlar bilan diplomatik munosabatlar urnata boshladi.Ularning ichida Balx xukumdori Amir Xusayn bor edi. Amir Xusayn Chigatoy ulusining uldirilgan amiri Kozogonning nabirasi bulib Movarounnaxrga asosiy davogarlardan biri sanalardi. "Zafarnoma"da ta‘kidlanishicha Temur va Xusayn dastlab "dust tutunishga", ganimlarga karshi birgalikda kurashishga, bir-biriga xech kachon xienat kilmaslikka Ku‘onni urtaga kuyib kasam ichishadi. Temur Xusaynning singlisi Uljoy Turkanxotinga uylanib, ittifokni karindoshlik rishtalari bilan mustaxkamladi.Temur Xusayn bilan birga turkmanlar ustiga va Seyistonga boskinchilik yurishlari kiladi. Seyistonda Temur ung kuli va ung oegidan yaralanadi va natijada deyarli kurib koladi va bir umr oksoklanadi, shu sababli xam Temurlang, ya‘ni oksok Temur (Yevropada-Temurlang) degan lakab oladi.Tugluk Temur vafot etgandan sung Movaraunnaxrdan xaydalgan Ilesxuja 1365 yilda kayta kushin bilan Movaraunnaxrga yurish kiladi. Xusayn bilan Temur kushin tayerlab, uni Chinoz va Toshkent yakinida kutib olib jang kiladilar.Tarixga bu jang "Jangi loy" nomi bilan kirgan, chunki kuchli jala kuyib, otlar loyda toyib keta boshlagan, okibatda bu jang Temur va Xusaynning maglubiyati bilan tugallandi va ular avval Samarkandga , keyin Balxga chekinishdi. Ilesxuja esa, uz galabasini mustaxkamlash uchun Samarkand sari yurdi.Birok usha davrda Samarkandda sarbadorlar xukmronlik kilardi.
Ma‘lumki, sarbadorlar xarakati X1U asrning 30- yillarida Xurosonda ijtimoiy xarakat sifatida boshlandi va mugullarning boskinchilik siesatiga va ularning tartiblariga karshi karatilgan edi. "Sarbador" suzi "boshi dorda" degan ma‘noni bildiradi. Sarbadorlar "agar galaba kozonsak, xalkning mugul zulmidan ozod kilgan bulamiz, bordi-yu galabaga erisha olmasak, unda dorga osilish uchun tayermiz, negaki azob- ukubatlarga ortik bardosh berish mumkin emas" der edilar. Bu xarakat Samarkandga 1360 yilda kirib keldi. Unda xunarmandlar, dukondorlar va uzlarini goziylar, deb atagan ayrim madrasa muallimlari faol katnashdilar. Ilesxuja kushinlarining yakishlashib kelaetganini eshitib xarakat yulboshchilari- Samarkand madrasasining talabasi Mavlonazoda, sobik paxta savalovchi Abu Bakr Kalaviy, kamonbop Xudoki Buxoriylar jome masjidiga tuplangan 10 mingga yakin axoliga murojaat kilib islom va xalkni mugullardan ximoya kilishga da‘vat etishdi. Kurilgan tayergarlikdan sung, shaxar axolisi Ilesxujaga zarba beradi va mugullar Mugulistonga kaytib ketishga majbur buladilar Bundan xabar topgan Xusayn bilan Temur Samarkand sari yulga chikdilar va xiyla bilan uz lagerlariga sarbadorlar raxbarlarini chakirib olib, katl kildilar. Birok, bizgacha yetib kelgan ma‘lumotlarga kura, Temur Mavlonzodani ulimdan saklab kolgan, bunga Xusayn bilan urtalaridagi ixtiloflar sababchi yeki Temur Mavlonzoda bilan alokada bulgan, degan taxminlar bor.SHu davrdan Temurning garazguy, goyat xasis Amir Xusaynga karshi kurashi boshlanadi. Temurning xotini Uljoy Turkon ogo (Xusaynning singlisi) vafot etgandan sung va natijada karindoshlik alokalari uzilganidan keyin Temur tez orada galaba kozonadi. Amir Xusayn esa Xuttalon-Jilen xokimi Kayxusrav tomonidan uldiriladi. Shunday kilib 1370 yilga kelib, Temur Movarounnaxr va Xurosonning yagona xokimiga aylandi. Kushin sarkardalarining kurultoyi Temurni Movarounnaxrning yagona xukmdori deb e‘lon kiladi. Shu davrdan boshlab Amir Temur Kurogoniy unvonini oladi. "Kurogon" suzi-xon kuevi degan ma‘noni anglatadi, usha davrda chingizxon nasl-nasabi bilan yakinlik kilish xokimiyatga egalik kilgan amirlar uchun afzal xisoblanardi. 1370 yilda Balxda Amir Xusaynni yengib, uning beva xotini- Saroy Mulkxonimga, Kozonxonning kiziga uylanadi. Temur uz faoliyatining birinchi davrida, ya‘ni 1360-1386 yillarda, Movarounnaxrda mugul xonligidan mustakil kuchli markazlashgan davlat tuzish yulida kurashadi. Movarounnaxrni birlashtirishdan manfaatdor bulgan turk va tojik zodagonlari bilan birgalikda uzboshimcha feodallarga, markazlashish va birlashishga zid xarakatlarga, mamlakatning parchalangan xolatda saklashga intiluvchilarga, uzaro urushlarga undovchilarga karshi kurash olib bordi. Kiska muddat ichida Temur Amudare va Sirdare oraligidagi yerlarni, Fargona va Shoshni uziga buysundirib birlashtiradi. 1372-1388 yillar orasida Xorazmni tula buysundirish uchun 5 marta yurish kiladi va 1388 yilga kelib Xorazm yerlarini uz tarkibiga kushib oladi. Temur X1U asrning 80 yillari urtalariga kelib, uz mamlakatida butunlay osoyishtalik urnatadi.Amalda xukmron bulsa xam, Temur davrida davlat tepasida Chingizxon avlodidan bulgan Suyurgotmish (1730-1380 yy) va Sulton Maxmudxon (1380-1402 yy) rasman turishgan edi. Temur vafotidan sung esa, u tartib bekor kilindi va oliy xukmdorlar uzini podsho deb e‘lon kildilar. Birok Temur xaetligida xam bu imperiya tom ma‘noda markaz-
lashgan davlat emas edi va turt ulusga bulingan: Xuroson, Jurjon, Mazondaron va Seyiston (markazi Xirot shaxri) Shoxruxga: Garbiy Eron, Ozarbayjon, Irok va Armaniston (markazi Tabriz) Mironshoxga, Fors, ya‘ni Eronning janubiy kismi (markazi Sheroz) Umarshayxga; Afgoniston va shimoliy Xindiston( markazi dastlab Gazna, keyinchalik Balx) Pirmuxammadga suyurgol kilib berilgan edi. "Suyurgol" temuriylar davrida feodal yer in‘om kilishning keng tarkalgan turi edi va shaxzoda xamda amirlarga toju-taxt oldida kursatgan katta xizmatlari uchun shartli tarzda in‘om kilingan yer,suv va uni idora kilish xukuki edi. Temuriylar davrida "tarxon" xam keng tarkalgan edi. "Tarxon" deganda yer, mulk yeki birorta shaxs kulidagi davlat xazinasi foydasiga tulaydigan solik, yiginlaridan va majburiyatlaridan ozod kilinishi tushuniladi. "Suyurgol" odatda abadiy foydalanish uchun berilsa, "tarxon" vaktinchalik berilgan in‘om edi. Temur davridaek uluslar, garchi markaziy xukumatga itoat etsalar-da,ma‘lum mustakillikka ega edilar. Ulus xukmdorlarining davlat apparati, mustakil kushini bulib,ularning markaziy xukumatga tobeligi xirojning (daromad soligi) bir kismini Samarkandga yuborib turishdan iborat edi. Viloyat va tumanlarda xokimiyat markaziy xukumat tarafidan tayinlangan dorugalar kulida edi. Davlat ishlari asosan uch muassasa (devon) kulida bulgan: devoni oliy (markaziy ijroiya organi), devoni mol (moliya ishlari maxkamasi) va devoni tavochi (xarbiy ishlar maxkamasi). Din, shariat bilan boglik ishlar kozi va shayx-ul-islom kulida edi. Temur uzining "Tuzuklari"da bergan ma‘lumotlarga kura davlatni yetti nafar vazir: 1) mamlakat va raiyat ishlari buyicha vazir (bosh vazir); 2) vaziri sipox, ya‘ni xarbiy ishlar buyicha vazir; 3) egasiz kolgan mol-mulklarni tasarruf etish ishlari vaziri; 4) saltanatning kirim chikim ishlarini boshkaruvchi vazir,ya‘ni moliya ishlari vaziri; 5,6,7) sarxad (chegara) viloyatlarining ishlarini nazorat etib turuvchi vazirlar boshkargan. Yetti vazirning barchasi devonbegiga buysungan. Markaziy xokimiyat organ idoralarida kabi, ulus xokimlari devonlarida kabi, vazirlardan boshka turli tabakadagi amaldorlar bulgan. Masalan, shayx-ul-islom, kozi al-kuzot (oliy sudya), sadri a‘zam (vakf yerlari mutasaddiysi), arzbegi (shikoyatlar kurib chikuvchi), muxassil (solik yiguvchi), yasovul (xukmdorning shaxsiy buyruklarini bajaruvchi) va boshkalar. Temur vakti- vakti bilan surokpurush, reviziya va tekshirish-taftish, tergov kilish-taxkik utkazib turgan.Uning saltanatida uz mansabini suiiste‘mol kilish,ugri-talonchilik, rishvat (pora) xurlik, ichkilikbozlik , maishiy buzuklik, ogir gunox, xisoblanib, bu ish bilan mashgul bulganlar kattik jazolangan Xususan Yazdiyning yezishicha, Temur xatto nojuya xarakat kilgani uchun uz farzandi Mironshox, xamda nevarasi Amirzoda Pirmuxammadlarni xam xalk oldida tegishli jazoga tortgan edi. Zamondosh tarixchilarni e‘tirof etishicha, Temurning eng xarakterli xususiyatlari-davlat, mamlakat, fukaroning gamxuri ekanligi davlat ishlarini ogishmay, kattiylik bilan boshkargan. Amir Temur islomni targib kilish, uning rolini uz siesatining axlokiy-mafkuraviy omili sifatida kuchaytirishga aloxida e‘tibor berdi. Soxibkiron uz davrida islom dinining xakikiy xomiysi ekanini amalda tulik namoyish etdi. Barcha ruxoniylar bu davrda daxlsiz xisoblangan. Temur vakf axkomini joriy etdi. Uning daromadlari xisobidan madrasa, masjid, xonakoxlarni mablag bilan ta‘min etdi. Diniy masalalar, xususan islomiy marosimlar, urf-odatlar va shariat konunlarining bajarilishi ustidan mansablar joriy etdi. Ular mutavalliy, muftiy, kozikalom, muxtashiy nomlar bilan atalardi. Ma‘lumki, Amir Temur xaetida uchta piri bulgan. Ulardan Said Baraka,uning uchun aloxida e‘tiborga, xurmatga sazovor bulgan pir xisoblangan. Said Baraka Temur" kilich bilan nimaniki kulga kiritgan bulsa, shulardan toat-ibodat, xamda fatvolar berib duoguylik bilan mustaxkamlab berishga xarakat kiladi". Shunday kilib, Amir Temur uz reja va maksadlarini amalga oshirishda mulkdor zodagonlarga,xarbiy kishilarga va xalkka ta‘sir etaolaetgan ruxoniylarga tayangan. Temur xukmronligi davrida ijtimoiy-iktisodiy xaetda sezilarli uzgarishlar yuz berdi. Dexkonchilikni tiklash va rivojlantirish tadbirlari kurildi. Yangi sugorish kanallar kazilishi va ayrim eskilarining tiklanishi, ekin maydonlarining kengayishiga olib keldi. Galla, paxta va boshka an‘anaviy kishlok xujalik ekinlari bilan bir katorda yangi zigir, poliz ekinlari (masalan, kovunning "Miri Temur" navi), xurmo ekila boshlagan. Temur farmoniga kura ekinzorlar yakiniga utov urnatish kushni raxbarlariga takiklangan. Uning farmoniga kura yangi kishloklar vujudga keldi, ayniksa, Samarkand atrofida, bu esa dexkon axolisining farovonlashuviga, eng muximi-kishlok va shaxar axolisining uzaro kengayishiga , dexkonlarning maxsulotlari bilan shaxarliklarning xunarmandchilik buyumlari ayirboshlashga yerdam berdi. Xunarmandchilikning kadimgi tarmoklari-tukuvchilik va tikuvchilik yanada rivojlandi, kurol aslaxaning xilma-xil turlari, zargarlik, kogoz ishlab chikarish jadal tarakkiy etdi. Temur va temuriylar davrida yer-suv, xunarmandchilik korxonalarining katta kismi podsho xonadoni va feoodallar kulida bulib, mexnatkash xalk yerni ijaraga olib, bir kator solik va jarimalar tulashga, turli-tuman yumushlarni bajarishga majbur edi. Ular ichida " xiroj"- xosilning 0,4 ulushi, " avorizot"- urushlar davrida olinadigan solik," jon soligi"- nomusulmonlardan olinadigan solik, " dorugash", " mirobona", " zakot", " boshtamga", "peshkali", " sovari" va boshkalar. "Begor" deb ataladigan xashar usha davrning juda ogir majburiyati xisoblanardi. Shaxar devorlari , saroylar, maschit va madrasalar, yullar va kupriklar, kal‘alar va boshka davlat axamiyaitiga ega bulgan boshka binolar kurishga va shunga uxshash ishlarga dexkon axolisini zurlab junatganlar. Shu bilan birga, Temur davlatida dexkonlarning fidoiyligi e‘tiborga olingan. Masalan: biror shaxs uzlashtirilmagan yerni ishlab yarokli xolga keltirsa, ekin eksa, bir yil solikdan ozod etilgan, ikkinchi yilni xoxishga karab xoxlasa tulagan, uchinchi yili umumiy solik konuniga buysungan. Ba‘zi vaktlarda aloxida tumanlar axolisi vaktinchalik soliklardan ozod e tilgan. Bunday yengillik berilishi kishlok xujaligini barkaror ravishda rivojlanishiga yerdam berdi. Bu davrning solik siesatining ijobiy tomoni shunda ediki, joriy etilgan konunlarga kat‘iy rioya kilingan, xukmdorlarning uzboshimchaliklariga yul kuyilmagan. Temur xukmronligi davrida ichki va tashki savdoning kengaytirishga katta e‘tibor berildi, Samarkand va boshka shaxarlarda savdo rastalari, bozorlar va yullarni obodonlashtirish tadbirlari kurildi, karvon yullarida yangi karvonsaroylar kurildi, sharkdagi va garbdagi mamlkatlar bilan tijorat iktisodiy alokalarni mustaxkamlashga xarakat kilindi. Temur boshka xukmdorlardan fark kilib davlatni boshkarishda kengash , maslaxat ya‘ni kurultoylar utkazib turardi. Sharofiddin Ali Yazdiy ma‘lumotiga kura, bu kurultoylarda mamlakat va davlatning xujalik soaxasidagi xamda xarbiy axvol xakidagi eng muxim masalalari muxokama etilar, mamlkat va davlat uchun zaruriy xsioblangan ishlarni bajarishda birlashib xarakat kilishga karatilgan,karorlar kabul kilinar, tadbirlar belgilanar edi.
Temur buyuk imperiya barpo etar ekan, u xakikiy yurt egasi sifatida jamiki moddiy boyliklarni, xunarmandlar, san‘atkorlar,me‘morlar, olimlarni Movarounnaxrga olib kelardi va bu yerdagi ichki resurslarni xam ishlatib shaxar va kishloklarni obodonchiligi xamda axolining osoyishtaligi uchun sarfladi. Bunga Samarkand, Buxoro, Xirot, Toshkent, Shaxrisabz, Turkiston va boshka kuplab shaxarlar, ulardagi xashamatli imoratlar tarixiy guvoxdirlar.
Amir Temur faoliyatining ikkinchi davrida (1386-1402 yy) arbiy xarakatlarni, urushlarni Movarounnaxr va Xursondan tashkarida olib bordi. Temur kup jang kilgan, lekin ulardan " uch yillik", " besh yillik", va " yetti yillik" xarbiy yurishlarni ayniksa mashxur bulgan.Xarbiy tarix Amir Temurni urta asrlar tarixidagi eng yirik lashkarboshlaridan biri bulgan kuragi yerga tegmagan sarkarda deb tan oladi. Inkilobga kadar Frantsiya va Rossiya xarbiy akademiyalarga uning xarbiy san‘ati maxsus dars sifatida ukitilib kelingan. uning kushini uz davrida eng kudartli xisoblangan edi. Temur xar bir jang rejasini barcha kismlar uchun taktik yul yuriklarni uzi ishlab chikardi. Temur urdasi jamiyatning xarbiy - feodal shakli edi. Armiya amalda ijtimoiy kobik bulib, uning ichida feodal munosabatlar usib yetilardi. Imperiya tumanlarga bulinib, xar bir tuman un ming sipox yetkazib beradigan xududni bildirar edi. Buyuk imperiyasini tuzishda Temur uzining jasur kushiniga tayangan edi. Bu borada u uzining "Temur tuzuklari" da shunday degan: "Amirlar, sipoxsolar, baxodirlar bilan ittifok bulib , ularning mardligu mardonavorligiga tayanib, shamshir zarbi bilan yigirma yetti podshoxni taxtini egalladi. Eron, Turon, Rum, Magrib, Shom, Misr, Iroki arab va Iroki ajam, Mozandaron, Gilonot, Shirvonot, Ozarbayjon, Fors, Xuroson, Dashti jete, dashti kipchok, Xorazmda, Kobuliston, Boxtarzamin, Xindistonga podshox bulib, xukm suradim"("Temur tuzuklari", 54 bet) Darxakikat, Temur saltanatining chegaralari shimolda Volga daresidan janubda Xindistondagi gang daresigacha, sharkda Xitoy devori va Garbda Urta Yer dengizigacha katta xuduni uz ichiga oldi.
Temur 1376-1395 yillarda Oltin Urda xoni Tuxtamishga kakshatkich zarba berib, uning poytaxti Saroy Berkani egallaydi.1386 yilgi uch yillik, 1392 yildagi besh yillik va 1399 yilgi yetti yillik rushulari natijasida Eronni 1392-1397 yillarda Armaniston va Gruziyani,1398-1399 yillrada Xindistonni,1400 yilda Misr suriya yerlarini bosib oldi. 1402 yilda Ankara yakinida Usmon tukrlarning sultoni Boyazidni asir oldi. Ob‘ektiv ravishda bu urushlar boskinchilik urushlari edi, lekin shu narsani ta‘kidlashimiz joizki, Oltin Urda zabt etilishi rus xalklarini 2,5 asrlik mugullar istilosidan kutkarb, uz mustakilligini kulga kiritishga sabab buldi. Bu borada rus tarixchilari B.D. Grekov va A.Yu. Yakubovskiy bunday yezadilar: " Temurning Tuxtamish ustidan kozongan zafari, Astraxan va, ayniksa, Oltin Urda poytaxti Berke-Saroyning 1395 yilda talanishi xamda yendirilishi nafakat usha davrdagi janubi- sharkiy Yevropa uchun emas, balki Rus uchun xam goyat katta axamiyatga ega buldi. Ryazan tuprogini boskinchilarcha talagan usha Oksok Temur Tuxtamish ustidan kozongan galabasi bilan ob‘ektiv tarzda uzi bilmagan xolda Rus yeriga xizmat kўrsatdi". Boyazid Yildirim ustidagi galaba esa, Usmon turklarning Bolkon slavyanlarning yerlarini bosib olish rejalarini 50 yil orkaga surib yubordi.
Temurning vaktinchalik urushlarini fakatgina ulja ortirish maksadini kuzlagan deyish xato bular edi. Chunki u uz oldiga jaxon savdo karvonlari xarakat kiletgan yullarga xukmronlik kilishni maksad kilib kuygan edi. U savdo karvonlari xaetida mu-
xim urin tutgan Azov, Saroy, Urganch kabi savdo shaxarlarini xonavayron kilish xam, barcha savdo yullarini Urta Osie orkali utishiga erishishga karatilgan edi. Shu bois, Temur 1404 yilda Xitoyga karshi yurishga tayerlana boshladi. va 1405 yilning kishida 200 ming kishilik kushin bilan Utror shaxrida tuxtagan paytida 18 fevralda zotiljam kasalidan vafot etadi va bu yurish yakunlanmay koladi. Amir Temurning sarkardalik maxorati dune axamiyatiga egadir va jaxon xarbiy akademiyalarda maxsus urganiladi. Amir Temurning xarbiy yurishlarida erishgan galabalari, tashki va ichki siesatida tutgan odilona yuli davlatni kudratini oshishi va jaxon mikesida kutarilishida xal kiluvchi omil buldi. Xorijiy mamlaktalar bilan alokalar urnatish va munsobalarni rivojlantirish tadbirlari olib borildi. Yevropa mamlakatlaridan Xindiston va Xitoyga olib boradigan xalkaro savdo yuli -"Buyuk ipak yuli" ning barcha asosiy yunalishlarini egallab olgan Temur ,uni tiklanishi va kengayishiga axamiyat berdi. bu yulda karvonlarning xavfsizligi ta‘minlandi. Bu esa bir-biridan iktisodi, xalk turmush-tarzi, dini, ma‘naviy-moddiy madaniyati jixatidan farklanuvchi mamlakatlarning uzaro alokasini rivojlantirishga imkon berdi. Amir Temur kator xorijiy mamlakatlar bilan diplomatik alokalar urnatgan edi. U Vizantiya, Venetsiya, Genuya, Ispaniya-Kastiliya, Frantsiya, Angliya bilan yangi davrdagi Yevropaning yirik davlatlari bilan aloka urnatish va mustaxkamlash soxasida faoliyat olib bordi. Garb va Sharkda uni dono raxbar, xarbiy san‘at ustasi sifatida tan olishgan. XU asrda Temurga "Yevropa xaloskori" degan yedgorlik urnatilgan. XU1 asrda K.Marlo " Buyuk Temurlan" degan pesa yaratdi, A.G.Gendel XUSH asrda " Temurlan" degan opera yezdi.
Amir Temurning xarbiy va siesiy faoliyatidan ma‘lumot beruvchi kimmatli manba Temur tuzuklari" xisoblanadi. Unda barcha vokealar Amir Temur nomidan xikoya kilinadi. asli eski uzbek tilida yezilgan bu asar, fors ingliz, urdu, frantsuz, rus va xozirgi uzbek tiliga ugrilgan. U ikki kismdan Temurning Movarounnaxrda saltanatni kiritish uchun olib borgan urushlari va bu borada utkazgan kengashlari , amirlar bilan olib borgan muzokaralari xakidagi tafsilotlar dikkatni jalb kiladi.
Ikkinchi kismida Amir Temurning davlatni boshkarishda kimlarga tayanish, toju taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va unining boshliklarinin saylash, sipoxlarning maoshi, mamlakatni idora etish tartibi, davlat arboblari va kushin boshliklarining burchai va vazifalari,amirlar, vazirlar va boshka mansabdorlarning takdirlash tartibi va boshkalar xakidagi tuzuklari, ya‘ni yul- yuriklari, konun-koidalari, nasixatlari urin olgan. Shu bois bu asar uz davrida kuplab shox va shaxzodalar uchun zarur bulgan. Uni kuplab xukmdorlar uz kutubxonalarida saklab, undan davlatni idora kilish san‘atni urganganlar. Bu borada risolada berilgan davlatni idora kilishdagi un ikki koida e‘tiborga molikdir.
1. Islom dini va shariat koidalariga rilya kilish;
2. Turli tabakalar, toifalar bilan birgalikda bamaslaxat ishni va siestni yurgizish.
3. Tadbirkorlik, faollik va xusherlik, extietkorlik bilan ish kurish;
4 . Davlat ishlarini saltanat konunlariga asoslanib boshkarish;
5. Amirlar va sipoxlar bilan yaxshi munosabatda bulish, ularga izzat va xurmat kursatish;
6. Adolat va insof bilan ish kurish;
7. Saidlar va ulamoyu- mashoyix,okilu -donolar, muxandislar, tarixchilarga izzat va
xurmat kurcatish;
8. Azmu- jazm bilan ish tutish:
9. Raiyat (oddiy xalk)ning xol- axvolidan doimo ogox bulish.
10. Turk, tojik, arabu ajamning turli toifalaridan uz panoxiga kirgan kishilarga
xurmat bilan karash;
11. Farzandlar va karindoshlar, oshna -ogayni, kuni-kushnilarga xamma vakt birdek
izzat va xurmat kursatish;
12 Dust dushmanligiga karamay xar joyda xam sipoxlarni xurmatlash.
Amir Temur ning karashlari va davlat boshkaruv usullari uz davri uchun kanchalik muxim bulgan bulsa,Xozirgi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk va mustakil O’zbekiston ni mustaxkamlashda undagi fikr,xulosa, nasixatlardan foydalanilmokda. O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov bejiz ta‘kidlamaganidek: "Amir Temur tuzuklarini ukisam xuddi bugungi zamonning katta katta muamolariga javob topgandek bulaman". Temurning jaxongirlik koidasi xakikat sixat-salomatlik, xakikat-tartib, xakikiy adolat deb tushunilgan. Asosiy shiori esa "rusto-rosti", ya‘ni ma‘nosi "kuch adolatda". Ibn Arabshox uz asarida kuyidagicha yezadi: " Temur tamgasining nakshi
"rusto-rosti" bulib, xakguy bulsang najot topasan deakdir". temur uchun adolat masalasida oddiy fukaro xam, amaldor xam teng edi. Bu borada, yana bir e‘tiborli tomoni shu edi, Temurning vazifalaridan ikkitasiga uta ma‘suliyatli, xar kanday sharoitda xam soxibkironni uzini kuzatish, uni doim tugrilikka davat etish vazifasi yuklatilgan edi. Temurning farzandlariga kilgan vasiyatida: " Millatning dardlariga darmon bulmok vazifangizdir. Zaiflarni kuring, yuksillarni (boylar) zulmiga tashlamang. Adolat va yaxshilik kilmok dasturingiz, raxbaringiz bulsin". Amir Temur faoliyati va uning tuzuklari insoniyat tarixida tengi yuk markazlashgan davlatchilikka, konunchilikka asos solish bilan dunening kup mamlakatlarida urganilib, xozirgi kunda xam umxim axamiyatga ega. Darxakikat, Vatanni sevish, kadrlash, unga sidkidildan xizmat kilish, uning jaxon mikesiga chikarish uchun xarkat ,ozodlik, tenglik, xurfikrlik,insonparvarlik, xakikiy milliy iftixor, mexnatsevarlik, axlokiy poklik, mexr-okibat,xakguylik, saxovat, birodarlik, ilm-fanni kadrlash kabi fazilatlarni kozonish va ularni takomillashtirish uchun muxim manbalardan biri. Milliy mustakilikka erishganimizdan keyin Amir Temurning xaeti va faoliyatiga munosib baxo berish, izzatini urniga kuyish, atroflicha urganish uchun keng yul ochildi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov uzi tashabbuskor buldi. Amir Temur faoliyati va uning Tuzuklari bugungi O’zbekiston ning mustakil davlat sifatida shakllanishi, kudratli davlatni barpo etish, umuman davlatchilik asoslarini kayta tiklash, milliy istiklol mafkurasini shaklantirish, xalkimizning milliy gururini, ongini yuksaltirish,uzligini anglash ,kelgusi avlod ajdodlarimiz bilan faxrlanishga urgatishda ulkan manba. 1996 yilni Amir Temur yili deb e‘lon kilindi va mamlaka-
timizda keng nishonlandi. Toshkent, Shaxrisabz, Samarkand, shaxarlarida unga xaykallar urnatildi. Toshkentda Temuriylar tarixi davlat muzeyi ochildi . YuNYeSKO karori bilan Amir Temur yubileyi jaxon mikesida nishonlandi. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bagishlangan tadbirlar dunening 50 dan ortik mamlakatida utkazildi. Bir kator mamlakatlarda Konrad Adenaur va Xalkaro Amir Temur jamgarmasi xamkorligida ilmiy anjumanlar bulib utdi. YuNYeSKO raxbarligida Parijda bu sanaga bagishlangan madaniyat xaftaligi bulib utdi. Nafakat Vatanimizda, balki xorijiy mamlkatalrada xam Amir Temur faoliyatiga chukur xurmat, izzat ikrom bilan karalishi;
Temuriylar davlati tarixini urganish borasida ilmiy tadkikotlar olib borilishi Soxibkiron goyalarining xamon dolzarbligi va xaetiyligining yerkin misolidir.