„zbekiston respublikasi oliy va о„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti “iqtisodiyot” fakulteti

Kapital olib chiqish va olib kirish, qo„shma tadbirkorlik. 

Tashqi  iqtisodiy  aloqalar  ko‗pincha  bizga  tovarlarni  olib  kirish  va  olib 

chikish,  ipmort  va  eksport  shaklida  namoyon  bo‗ladi.  Lekin,  zamonaviy 

iqtisodiyetda  olib  kiriladigan  va  olib  chiqiladigan  tovarlar  katoriga  kapital  ham 

                                                 

7

 

Hamedov I.A., Alimov A.M. O‗zbekiston Respublikasi tashki  iktisodiy faoliyati asoslari. T.: 

Uzbekiston yozuvchilar uyushmasi «Adabiyot jamg‗armasi» nashriyoti, 2001, 13-bet 

 

---

kiritiladi.  Kapitalning  xalqaro  harakati-kapitalni  chet  elda  foyda  olish  maqsadida 

joylashtirish va ishlatishdir. 

Bunda  «kapital»  termini  zaminida  faqat  ishlab  chiqarish  omili  sifatida 

kapitalning o‗zi emas, qisman mehnat, yer, tadbirkorlik qobiliyati ham tushuniladi, 

chunki chet elda kapital sarflanganda ularni bir-biridan ajratish anchayin qiyin

8

. 

Chet  elga  kapital  chiqarish  (kapital  olib  chiqish)  shunday  bir  jarayonki, 

uning  davomida  bir  mamlakatning  milliy  muomalasida  bo‗lgan  kapitalning  bir 

qismi  chiqarib  olinadi,  turli  shakllarda  (mahsulot,  pul)  ikkinchi  bir  davlatning 

ishlab  chiqarish  jarayoniga,  muomalasiga  kiritiladi.  Kapitalning  xalqaro  harakati 

mamlakatlar  o‗rtasidagi  kapitallar  migratsiyasidan  iborat  bo‗lib,  o‗z  egasiga 

daromad keltiradi. Kapitallar chet elga quyidagi shakllarda chiqariladi:  

1.Xususiy va davlat kapitallari shaklida;  

2.Pul va tovar shaklida; 

3.Qisqa  muddatli  (odatda  1  yilgacha),  o‗rta  uzoq  muddatli  shakllarda; 

4.Ssuda va tadbirkorlik kapitallari shaklida. 

Ssuda  kapitali  mulk  egasiga  ko‗pincha  qo‗yilgan  pul,  zayom  va  kreditlar 

bo‗yicha  foiz  shaklida,  tadbirkorlik  shaklidagi  (tadbirkorlik  kapitali)  kapital  esa 

foyda  tarzida  daromad  keltiradi.  Kapitalning  chet  elga  chiqishiga  asosiy  sabab 

uning  o‗z  mamlakatida  -  donor  mamlakatda  nisbatan  ko‗pligidir.  Bu  xol  yanada 

ko‗proq  daromad  topishga,  kapitalni  chet  elga  joylashtirish  natijasida  ham 

dividend, ham foiz shaklida foyda olishga imkon beradi. 

Kapital  olib  chiqish  jarayonini  uning  u  yoki  bu  qirrasini  aks  ettiruvchi 

mezonlarga bog‗liq ravishda sinflarga ajratish mumkin. Kapital harakati manbalari 

nuqtai  nazaridan,  hukumatlararo  kelishuvlarga  mos  ravishda  e‘tiborli  davlat 

organlari qaroriga binoan davalt budjetidan rasmiy moliyaviy resurslarni olish (bu 

tipga  xalqaro  tashkilotlar  mablag‗lari  ham  mablag‗lari  ham  kiradi)  jarayoni  yoki 

hususiy,  huquqiy  va  jismoniy  shaxslarning  tuzilgan  shartnomalari  asosidagi 

investitsion faoliyati natijasida kapital eksportiga ega bo‗lamiz. 

Iqtisodiy  mazmuniga  bog‗lik  ravishda  bo‗sh  turgan  mabla/lar  tadbirkorlik 

kapitali  (ma‘lum  miqdordagi  foydani  divident  ko‗rinishida  olish  huquqiga  ega 

bo‗lish  maqsadida  ishlab  chiqarishga  mablag‗  qo‗yishga  asoslangan)  va  ssuda 

kapitali  (foiz  olish  maqsadida  qarz  oluvchmga  pul  mablag‗i  berishni  ifoda  etadi) 

ko‗rinishida bo‗lishi mumkin. 

Muddatidan kelib chiqadigan bo‗lsak qisqa (bir sutkadan bir yilgacha), o‗rta 

(bir yildan besh yilgacha) va uzoq (besh yildan ortiq) muddatli kapital qo‗yilmalar 

bo‗lishi mumkin. Aniq bir muddatni tanlash tuzilayotgan shartnoma shartlari bilan 

aniqlanadi. 

                                                 

8

 Shodiyev R.X., Mahmudov E.R. Jahon iktisodiyoti, Toshkent, G‗. G‗ulom nomidagi nashriyot 

matbaa uyi, 2005 yil 66- bet.

 

---

Va,  nihoyat,  foydalanish  maqsadiga  ko‗ra,  kapital  qo‗yilmalari  to‗g‗ri  va 

portfel  investitsiyalariga  bo‗linadi.  To‗g‗ri  investitsiyalar  kapital  ko‗yilgan 

obyektni  boshqarish  (nazorat  qilish)  ni  nazarda  tutadi,  portfel  investitsiyalar  esa 

kapital  qo‗yilayetgan  obyekt  qimmatli  qog‗ozlari  (aksiyalar,  sertifikatlar,  polislar 

kabilar)ni sotib olish va emissiya qilishda o‗z aksini topadi hamda faqatgina foyda 

olish huquqini kafolatlaydi. 

Jahon  xizmatlar  bozorining  rivojlanish  jarayonida  kapital  olib  chiqishning 

ko‗rsatib  o‗tilgan  sinflashda  keltirilgan  turli  xil  ko‗rinishlari  orasidagi  chegaralar 

«yo‗qolib  bormokda».  Xalqaro  hamkorlikning  Yangi  ko‗rinishlari:  konsalting, 

lizing, forveyting va boshqalar tashqi iqtisodiy aloqalarning savdo, valyuta, kredit, 

axborot sohalari chegarasida keng tarqala boshladi. 

Kapitalni  bir  mamlakatdan  boshqa  mamlakatga  olib  o‗tish  avvalo  olib 

chiqayotgan mamlakat ichki iqtisodiy rivojlanishining uning tashqi savdosi o‗sishi 

bilan  taqqoslaganda  ildam  borishi  bilan bog‗langan.  Lekin  shu  bilan  birga  tashqi 

iqtisodiy  faoliyat  shakli  sifatida  kapitalni  olib  kirish  va  olib  chiqish  o‗zaro 

boglangan  va  quyidagi  xizmatlar  tufayli  bir-birini  shartlaydi:  kapitalni  tovar 

shaklida  olib  chiqish  mashinalar,  uskunalar,  ishlab  chiqarish  uchun  butlovchi 

buyumlarni  yetkazib  berishni  anglatadi;  kapitalni  olib  chiqish  -  asosan  kreditor 

mamlakatda  tovar  xaridi  uchun  taqdim  etiladigan  kreditlardir.  Agar  tashqi  savdo 

hajmlari  ko‗paysa,  demak,  kapitalni  olib  o‗tish  o‗sgan,  ya‘ni  kapital  eksporti 

tovarlarni xorijga olib chiqishni rag‗batlantirish vositasiga aylangan.