Zbekiston respublikasi pul tizimi va uning elementlari

---

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI PUL TIZIMI VA UNING 
ELEMENTLARI 
Reja: 
1.Pul va uning kelib chiqishi 
2.Pulning vazifalari va mohiyati.
3.O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi 
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va 
mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik 
usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim 
elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi.
1. Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar. 
2. Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, 
hozir jahon pullariga nisbati. 
3. Pulning turlari. Šiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga 
xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan 
metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Šoђoz pullar xaqiqiy 
pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga 
kelgan. 
Umuman pullar qo’yidagi turlarga bo’linadi
1. Šoђoz pullar
2. Kredit pullar. Kredit pullar qoђoz pullardan farq qilib ular bir vaqtni 
o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi 
o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlari, 
veksel, banknot, chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi. 
3. Tangalar asosan nekel va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga 
kura birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi 

---

Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab
tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa metallda zarb kilingan. 
Šoђoz pullar tarixiy manbalarga kura XII-asrda Xitoyda, 700-yillarda 
kumush tangalar chiqarilgunga kadar Buxoro davlatida kogoz puldan 
foydalanilgan. Amerika va Yevropada qoђoz pullar XVII-XVIII asrlarda 
chiqarilgan
4. Emissiya tizimi - Bu muomiladagi bank biletlari, xazina 
biletlari, qoђoz pular va qimmatli qoђozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy 
bank amalga oshiradi. Šimmatli qoђozlarni ularni emitentlari - davlat, 
banklar, xissadorlik jamiyatlari chiqaradi. 
5. Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy 
bank. 
Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud. 
1. Metall pullar tizimi. 
2. Kredit va kogoz pullar tizimi.
Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy 
ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi) 
turlariga bo’linadi. 
Muomiladagi pullarning asosiy qismini qoђoz pullar tashkil qiladi. Šoђoz 
pullardan foydalanilishiga sabab: 
a) Šimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal 
qiymatlari o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga 
faydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan. 
b) Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’ђri bo’lmagan 
qalbaki tangalarni chiqarilishi. 
v) Metal pullarni bo’zilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi. 
Šoђoz pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi.
Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga 
oladi.
1. Pul birligi. 

---

2. Valyuta kursini belgilovchi qoidalar. 
3. Baho masshtabi. 
4. Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qoђoz pul va tanga. 
5. Emissiya tizimi 
6. Davlat yoki kredit apparati. 
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega.
- Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qoђoz pul aylanadigan, kredit pullarga 
o’tish.
- pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat 
xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
- pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
- pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi. 
Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul tizimi 
o’ziga xos xususiyatlarga ega.