ЎЗБекистон республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси самарканд давлат тиббиёт университети шайхова Г. И., Рахимова Д. Ж., Зокирхонова Ш. А. Болалар ваўсмирлар овқатланишини ташкиллаштириш (монография)

Оқилона овқатланиш (лотинча rationalis - ақлли, оқилона) - бу моддалар алмашинуви учун зарур бўлган даражани таъминловчи, организмнинг ички муҳитининг барқарорлигини, оптимал ўсиш ва уйғун ривожланишни, органлар ва тизимларнинг тўғри функционал фаолиятини таъминловчи, турли ҳаёт шароитларида атроф-муҳит салбий омиллари таъсирига қаршиликни таъминловчи болалар ва ўсмирларнинг физиологик жиҳатдан тўлиқ овқатланиши ҳисобланади.
Овқатланиш рациони ёш, жинс, яшаш жойининг иқлимий ва географик зонаси, фаолиятнинг табиати ва жисмоний фаолиятнинг катталигига қараб мувозанатли бўлиши керак. Шахсий овқатланиш одатлари кўпинча нафақат жинси, ёши, туғилган жойи ва яшаш жойи, касби, турмуш тарзи, балки оила ичидаги анъаналар, диний қарашлар, ўткир ва сурункали касалликларнинг мавжудлиги, ёмон одатлар ва жамиятдаги мавжуд тенденциялар билан ҳам белгиланади [18,23,25,27,33].
Овқатланишга ёндашувлар вақт ва маконга қараб ўзгаради. Бироқ, умумий овқатланишга қўйиладиган талаблар қандай ўзгартирилмасин ва такомиллаштирилмасин, унинг учта мажбурий шарти ўзгармаслигича қолади: 1) аҳолининг иқтисодий имкониятлари; 2) истеъмол бозорида кенг ассортиментдаги янги, сифатли, организм учун хавфсиз озиқ-овқат маҳсулотларининг мавжудлиги; 3) ўзига хос озиқ-овқат маҳсулотларининг таркиби ва хоссалари, уларни тайёрлаш, қайта ишлаш ва истеъмол қилишнинг оқилона усуллари ҳақидаги билимларимиз даражаси.
Ҳаётий функцияларни амалга ошириш учун организмга маълум сифат ва миқдорда озуқа моддалари керак. Шунинг учун болалар ва ўсмирларнинг овқатланиши рационал овқатланишнинг маълум тамойилларига (қонунларига) асосланиши керак.

БОЛАЛАР ВА ЎСМИРЛАРНИНГ ОҚИЛОНА ОВҚАТЛАНИШИНИНГ ПРИНЦИПЛАРИ

Овқатланишнинг миқдорий адекватлиги организмга озиқ-овқат билан бериладиган энергия организмнинг энергия сарфига мос келишини англатади [79,85,86,87,88]. Озиқ-овқат истеъмоли билан олинадиган энергия ўсаётган организм учун зарур:

1. 
   асосий метаболизмни сақлаб туриш, бу ўз навбатида жинсга (ўғил болаларда бу қизларникига қараганда йўқори), ёшга (боланинг танаси қанчалик ёш бўлса, метаболизм тезлиги шунчалик кучлироқ), физиологик ҳолатга (касалликдан кейин тикланиш даврида метаболизм тезлиги ошади), иқлим шароитлари (ёзда энергияга бўлган эҳтиёж ошади);
   
2. 
   ҳазм қилиш жараёнларини таъминлаш учун ёки озиқ-овқатнинг ўзига хос динамик таъсири, озиқ-овқатнинг озуқавий таркибига қараб, ҳар хил бўлиши мумкин: агар озиқ-овқат асосан углеводлардан иборат бўлса, уни ҳазм қилиш учун организмнинг энергия сарфи 10%, агар оқсил ёки ёғ бўлса – асосий алмашинув тезлигининг 15% ташкил етади;
   

1. 
   жисмоний ва ақлий меҳнатнинг бажарилиши учун: жисмоний меҳнат (спорт машғулотлари) улуши қанчалик катта бўлса, унинг интенсивлиги ва давомийлиги қанчалик йўқори бўлса, энергия сарфи шунчалик йўқори бўлади. Масалан, олимпия захиралари мактаблари ўқувчиларининг энергияга бўлган эҳтиёжи - оддий таълим муассасалари ўқувчиларига нисбатан йўқори бўлади. Ёзда болаларнинг кундалик рационидаги калория миқдори уларнинг жисмоний фаоллиги ошиши туфайли 10% га ошади;
   
2. 
   организмнинг ўсиши ва ривожланишини таъминлаш. Болалик ва ўсмирлик даври ассимиляция жараёнларининг танадаги диссимиляциядан устунлиги ва нисбатан йўқори энергия истеъмоли билан тавсифланади. Бола танасининг ўсиши ва ривожланишининг асосий шарти организмдаги мусбат азот балансини таъминлайдиган энергия истеъмоли бўлиши керак.
   

Овқатланишнинг миқдорий адекватлиги тамойилини амалга ошириш энергия берувчи моддалар: оқсиллар, ёғлар ва углеводларни озиқ-овқат билан етарли даражада истеъмол қилишни таъминлайди. Бир ёшдан ошган болалар учун кунлик овқатланишнинг энергия қиймати асосан (55-58%) углеводлар (1 г парчаланганда 4,3 ккал энергия ҳосил бўлади), тахминан 12-15% оқсиллар ҳисобига таъминланиши керак. - (1 г парчаланиши билан 4 ,3 ккал энергия ҳосил бўлади) ва 30-32% ёғлар ҳисобига (1 г парчаланиши билан 9,3 ккал энергия ҳосил бўлади) таъминланиши керак.
Овқатланишнинг миқдорий адекватлигидан қониқиш даражасининг кўрсаткичи тана вазни (вазн-бўй нисбати), агар у маълум бир ёш ва жинс гуруҳи учун тавсия этилганига тўғри келадиган бўлса, у ҳолда овқатланиш энергетик жиҳатдан адекватдир [62,68,69,73,84].