Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

2.4. Генетика инженерлигидаги ахлоқий муаммолар


ХХ асрнинг сўнгги ўн йилликлари ва ҳозирги даврдаги биология фанининг асосий йўналишларидан бири - молекуляр генетикани жадал ривожланиши билан ажралиб туради. Бу янги йўналиш - ген муҳандислигининг пайдо бўлишига олиб келди. Унинг методологияси асосида турли хил биотехнологиялар ишлаб чиқила бошланди, генетик жиҳатдан ўзгартирилган организмлар, генетик модификацияланган маҳсулотлар (ГММ) яратилди.
Одамнинг баъзи касалликларини, унинг гормонал ва соматик ҳужайраларини генетик даволаш, ушбу организмнинг бир хил генетик нусхаларини олиш ва улар билан боғлиқ бошқа соҳаларда имкониятлар пайдо бўлди. Организм табиатига генетик муолажанинг ушбу шакллари уларнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини баҳолаш ва муҳокама қилишни талаб қилади, чунки мунозаралар чоғида қабул қилинган қарорлар тадқиқотнинг йўналишига ва суръатларига таъсир қилади, шунингдек, жамоатчилик адекват реакциясини шакллантириш нуқтаи назаридан. улардан фойдаланиш зарурияти ва имкониятини беради.
Бугунги кунда ген ва биотехнологияларни одамлар ва жамиятга таъсир қилиш учун катта салоҳият ва имкониятларга эга эканлиги барчага аён. Бироқ, бу истиқболлар икки томонламадир. Генетика муҳандислигининг илмий ва иқтисодий истиқболларини таъкидлар эканмиз, унинг одамлар ва инсоният учун потенциал таҳдидини, хусусан, инсон тафаккурининг табиатнинг табиий кучларига кириб бориши билан юзага келадиган хавф-хатарларни ёдда тутиш керак.
Шунинг учун, биотиббий этика нуқтаи назаридан савол берилиши керак: ҳар доим генетик технология соҳасида нима қилиш мумкин бўлса, уни қилиш мумкинми? Бу генетик технологияларга "ҳа" ёки "йўқ" демоқ ҳақида эмас, балки муаммонинг ижобий ва салбий томонларини таъкидлашдир. Ген технологияси инсонга аввал бўлмаган устунлик берди: табиий муҳитни (ўсимликлар ва ҳайвонлар дунёси) ва маълум мақсад сари ўзини тез ўзгартириши ва бошқ. Инсонни ўзгариши учун табиий эволюцияга миллионлаб йиллар керак бўлган. Ҳозирда буни қисқа вақт ичида амалга ошириш мумкин. Сут эмизувчи геноми узоқ вақт тажриба объекти бўлиб келган. Фақат 2003 йилда инсон геномининг сири ошкор бўлди, бу одамнинг ўзига ва авлодларига таъсир қилиш имкониятини берди. Шубҳасиз, бугунги кунда генетик технология ва биотехнология инсоннинг тақдирига аралашиши мумкин.
Генетик паспортизацияси каби зиёнсиз кўринадиган янгилик ҳам (яқинда Россияда бошланган тажриба ирсий ва бошқа баъзи касалликларга ирсий мойилликни кўрсатадиган шахсий паспортларни тузиш) биоэтик текширувни талаб қилади. Олимлар бундай шахсий ишларга аралашиш эҳтимоли ҳақида хавотирда.
Охир оқибат, агар ген инженерлик микроорганизмлар ва алоҳида ҳужайралар ихтимол инсон билан, аниқроғи, инсоннинг тухуми билан амалга ошириш мумкин бўлган барча нарсаларга эришиш мумкин бўлса: ирсий материалнинг йўналтирилган ўзгариши; бир хил такрорланадиган генетик дастурлаштирилган шахснинг (клонланиши); турли хил наслдан наслга ўтувчи (одам-ҳайвон) насл материаллари яратиш, шу билан бирга, баъзи олимлар, уларнинг фаолияти ҳеч нарса билан чекланмаслиги керак, деб ҳисоблашади, улар хоҳлаган ҳамма нарса қила олишади.
Шу билан бирга, агар вояга этган шахснинг геномини тиббий сабабларга кўра ёки унинг илтимосига биноан қайта қуриш мутлақо ахлоқий жиҳатдан мақбул бўлса, унда хомила ҳужайралари геномини ўзгартирганда мутлақо бошқача ҳолат юзага келади:
1) ушбу фаолият туғилмаган шахсларни тадқиқ қилиш каби бўлиши мумкин, бу ўз навбатида ахлоқсиздир;
2) агар ёмон ишлаб чиқилган дастгоҳни демонтаж қилиш мумкин бўлганда, унда инсон геномида тажриба муваффақиясиз тугаган тақдирда шунга ўхшаш ҳаракатни амалга ошириш мумкин бўлмайди;
3) агар дастгоҳни қуриш пайтида амалга оширилган нотўғри ҳисоб-китоблар битта объект билан чегараланган бўлса, нотўғри тузилган геном кўпайиш қобилиятига эга (наслга ўтиш);
4) "янги" генларнинг умуман геном билан ўзаро таъсири табиати ҳали ҳам яхши ўрганимаган ва ҳужайралари геномини қайта қуриш олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатларга олиб келиши мумкин.
Шунинг учун ҳар қандай ҳолатда ҳам илмий "қизиқувчанлик" ўта хавфлидир ва ахлоқнинг гуманистик табиати билан мос келиши қийин. Илмий билимлар ва қизиқишлар назорат қилиниши керак ва биотехнология устидан ахлоқий назорат очиқ ва фанлараро бўлиши лозим.
Шуни эсда тутишимиз керакки, янги яратилган организмлар, масалан, бизнинг яшаш-муҳитимизга кирган генетик модификацияланган озиқ-овқат маҳсулотлари, инсон ва табиатга таҳдид солувчи зарарли моддалардан тубдан фарқ қилади, уларнинг таъсири ўрганилган ва чекланган бўлиши мумкин. Янгилари анча хавфлироқ бўлади. Шу сабабли, келажакда илгари номаълум бўлган генларни синтез қилиш ва уларни мавжуд организмларга интеграциялаш учун генетика имкониятларини масъулият билан кўриб чиқишимиз керак. Бу генэтик технологияларга "ҳа" ёки "йўқ" дегани эмас, балки муаммонинг ижобий ва салбий томонларини таъкидлашдир.
Генетик биотиббиёт соҳасида анъанавий деонтологик муаммолар кучайиб ёки ўзгариб боради. Шундай қилиб, масалан, генетик тест (ГТ) билан, тиббий сирларни сақлаш муаммоси янги шаклга ўтмоқда. Гап шундаки, бу ерда нафақат бемор ва унинг қариндошлари, балки ҳатто туғилмаган болалар ҳам "ахлоқий ғамхўрлик" объекти бўлиб, махфийлик принципига риоя қилиш ва тиббий сирни сақлаш муаммосига айланади. Биринчидан, беморнинг ўзи ҳақида. Унга ҳар доим ҳам ГТ натижалари ҳақида хабар бериш керакми? Масалан, муқаррар равишда узоқ келажакда ўзини намоён қиладиган касалликка мойил бўлган тақдирда, (Альцгеймер касаллиги)? Бирор кишини узоқ вақтга ҳукм қилиш, қариш, бу маълумотларнинг оғирлиги ва келажак қўрқуви билан яшаши керакми? Иккинчидан, беморнинг ўзида ёки унинг наслида. касалликнинг пайдо бўлиши ёки кўринмаслиги мумкин бўлган хавф ҳақида маълумот. Бу ерда савол ахборотни етказиш билан боғлиқ эмас - аммо унинг ишончлилиги ҳақида уни етказиш керак, бемор буни билиш ҳуқуқига эга, Бундай маълумотлар 100% ишончли бўлиши керак ва бу ерда биз энди биотиббий этика ҳақида эмас, балки илмий тадқиқотлар этикаси тўғрисида: объективлик, яхлитлик ва ишончлилик талаблари ҳақида гапирамиз. Бундан ташқари, бу ҳолда инсон ҳаётига тегишли хулосалар ва тавсиялар муаммоси пайдо бўлади. Афсуски, баъзида шифокорлар уларни ахлоқий талаблар даражасида эмас, балки маиший ғояларига асосланиб беришади ("бундай ҳаётг кимга керак!"). Учинчидан, қариндошлар ГТ натижаларини билишлари керакми: охир-оқибат, бу уларга ҳам тегишли, бу уларнинг ҳаётини мураккаблаштириши, баъзи зарар етказиши мумкин. Тўртинчидан, оммавий ахборот мавзуси бўлиши керакми? Бу одамларни генетик хусусиятларига қараб камситишга олиб келиши мумкинми: ишга қабул қилиш, турмуш қуриш, наслни режалаштиришда? ГТ янги евгениканинг асосига айланадими?
Шубҳасиз, амалий тиббиётнинг ушбу ва бошқа муаммоларини ҳал қилиш ёки ҳеч бўлмаганда уларни ечишга ёндашиш кўп жиҳатдан мутахассиснинг ахлоқий компитентлигига боғлиқ. Бироқ, ҳар қандай ҳолатда ҳам, биотиббий этиканинг вазифаси янги ва эски биотехнологияларга мораторийларни тақиқлаш ёки киритиш эмас, балки уларнинг ривожланиши ва ахлоқий қўлланилишини таъминлашдир. Дарҳақиқат, масалан, эмбрионларнинг ҳар қандай манипуляциясини тақиқлаш – ин vitro (эктопик) уруғлантириш усулларидан фойдаланишга йўл қуймаслик нафақат оиланинг бузилишига яъни фақат ушбу усул орқаали фарзанл кўра олишлик имкониятидан фойдаланишдан маҳрум қилиш ва айрим ирсий касалликларни ўрганиш ва даволаш усулларини излашга ёрдам берадиган бутун жиддий илмий йўналиш - эмбриологияни тақиқлаш, деган маънони англатади.