Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ


ТОШКЕНТ ТИББИЁТ АКАДЕМИЯСИ
ФАРҒОНА ФИЛИАЛИ
Биоэтика


Ўқув – услубий қўлланма



ФАРҒОНА - 2020


Тузувчи:

Тошкент тиббиёт академияси

Фарғона филиали гигиена ва жамоат
соғлиғини сақлаш кафедраси мудири,
т.ф.д. Э.З. Исоқов
Тақризчилар

Тошкент педиятрия тиббиёт институти “Жамоат саломатлиги, соғлиқни сақлашни ташкил қилиш ва бошқариш” кафедраси мудири

т.ф.д., профессор: Ш.Т. Искандарова
Тошкент тиббиёт академияси
Ижмимоий фанлар кафедаси
доценти, ф.ф.д. Қ.Р. Рўзматзода
Қўлланмада биоэтика фанининг асосий тушунчалари ва тамойиллари таҳлил қилинган, замонавий биотиббий этиканинг муаммоли ҳолатлари, ахлоқ ва қонуннинг ўзаро боғлиқлиги, биотиббий тадқиқотлар этик экспертизасини ҳуқуқий қўллаб-қувватлаш механизмлари келтирилган.
Шифокорнинг тадқиқот фаолияти этикаси ва амалий соғлиқни сақлашнинг ахлоқий масалаларига алоҳида эътибор қаратилган. Ўрганилаётган масалалар бўйича халқаро ва ички ҳуқуқ ҳужжатлари, шунингдек, биотиббиёт тадқиқотларини ташкил этиш ва ўтказиш бўйича ўқув материаллари илова қилинади.
Кириш
Биоэтика (грекча bios - ҳаёт ва ethikos - этика, аҳлоқ, одат) – ҳаёт фаолиятининг аҳлоқий томонларини ўрганади. Биоэтика ёки ҳаёт этикаси амалий этиканинг қисми бўлиб, авволо одам ва бутун тирикликка, аҳлоқий нқуқтаи назардан тирик организмга нисбатан қандай ҳаракатлар мумкин ёки мумкин эмаслиги ҳақидаги аҳлоқ муаммоларини ўрганадиган фалсафий фандир.

«Биоэтика» атамаси биринчи бўлиб 1969 йилда америкалик онколог-тадқиқотчи В.Р. Поттер томонидан таклиф этилган. Биоэтика В. Поттер томонидан «Янги фан» сифатида, у аниқ гуманитар фанини билим ва фикрларни, ақл, интуиция ва инсониятининг яшаши ва унинг турмуш шароитини яхшилаш учун билимларни бирлаштирувчи кўприкдир

В Потер 1999 йил мартидаги Коста Рике да қилган докладида «Мен ўзимни маърузам муқаддимасида биоэтикани келиштирадиган, жавобгарлик ва компитентлик фани сифатида, ўзининг маҳияти жиҳатидан фанлараро хусусиятга эга булиб, барча маданиятни бирлаштирувчи ва «гуманизм» сўзини янада кенгроқ аҳамиятини касб этишини таъкидламоқчиман.
Биоэтика фани ва унинг асосий йўналишлари. ХХ асрнинг охирида этикада тиббиётга боғлиқ бўлган (ҳаёт ва ўлимга тегишли таассурот) дунёвий қарашга эга бўдган ва врач ва мижоз ўртасидаги муносабатнинг янги оригинал йўналиш пайдо бўлди.
Ушбу йўналиш биологияда йирик янгиликларнинг очилиши туфайли янги этик томойиллар яратишни тақозо этди. Биология эришилган буюк инқилобий ўзгаришлар натижасида инсоният дуч келмаган янги ҳаётни пайдо бўлишидаги аҳдоқий, эротика, севги ва бола туғилиши, ўлимга бўлган муносабат ва ҳаётнинг мазмунини тушиниш каби муаммоларни ҳал қилишга дуч келди..
Биоэтика тор маънода врач ва бемор ўртасидаги ўзаро алоқанинг этик муаммоларни ҳал қилади. Турли хил вазиятларда доимо врачнинг амалий фаолиятида вужудга келадиган вазиятлар тиббиёт жамоатчилиги ва кенг жамоатчилик доирасида мунтазом муҳокама этишни талаб этилади.
Биоэтика кенг маънода ижтимоий, иқтисодий, экологик, тиббий, ижтимоий-хуқуқий, инсонга тегишли, ва инсонни ўраб турган экотизимдаги барча тирик организмларга тегишлидир.
Бу маънада биоэтика фалсафий йўналишга эга бўлиб, у янги технологиялар ривожланиш оқибатлари, бутун тиббиёт ва биологиядаги ғояларни баҳолйди.
Бугунги кунда ҳаёт ҳақидаги фанлар, шу жумладан шошилинч равишда тиббиёт соҳасида ахлоқий нуқтаи назарни таҳлил қилишни талаб қиладиган вазиятлар юзага келди. Тиббий этика, биоэтика ва биотиббий тадқиқотлар этикаси каби янги билим йўналишлари дунёда тобора кўпроқ эътиборни жалб қилмоқда ва биринчи навбатда шифокорлар ва олимлар томонидан можаролар ва воқеалар вазиятини ҳал қилиш ва ахлоқий тадқиқотлар халқаро стандартларига жавоб берадиган текширишларни режалаштиришни талаб қилмоқда.
Биоэтикани бугунги кунда юқори ихтисослашган нафақат тиббий касб таълими эмас, балки фанлараро алоқанинг шакли сифатида, тиббиёт ҳамжамиятининг очиқлиги ва унинг жамият амалиётида анъанавий бўлган этик-ахлоқий қадриятларни шифокор амалиётида, амалий этика сифатида қабул қилиши ва қўллаши мумкинлиги сифатида қаралмоқда. Шунинг учун инсон ва жамиятнинг предмети бўлган тиббий таълим тизимига киритиш шифокорнинг дипломдан кейинги таълимининг зарурий қисмидир. Тиббий ҳамжамиятнинг ахлоқий ўзига хослигини шакллантиришда барча даражадаги тиббиёт мактабларида биоэтика курсларини жорий этиш катта аҳамиятга эга.
Одамлар иштирокидаги биотиббий тадқиқотларнинг ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатларига бўлган қизиқиш бир қатор сабабларга боғлиқ. Бугунги кунда уларнинг кўлами, вазифалар доираси ва амалиёти кескин ўзгариб бормоқда. Сўнгги пайтларда биотиббий тадқиқотлар ўта муҳим, зарур ва иқтисодий аҳамиятга эга бўлмоқда. Янги дорилар, технологиялар, тиббий асбоблар ва диагностика муолажалари пайдо бўлди. Бундан ташқари, агар илгари гиёҳванд моддалар, муолажалар, даволаш усуллари ёки диагностика усулларини ишлаб чиқишда субъектларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш яхлит шахснинг (шахснинг) ҳимояси сифатида кўриб чиқилган бўлса, энди ўрганилаётган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қилиш у ва унинг биологик материалига ҳурматни англатишини билдиради. Ушбу тадқиқотлар давомида олинган маълумотларнинг ижтимоий, психологик ва моддий оқибатлари тўғрисида кенг жамоатчилик ўртасида хавотирланиш пайдо бўлмоқда. Тадқиқотнинг ахлоқий стандартлари ҳайвонлар ва одамлардан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқилмоқда, уларнинг дунё амалиётида ушбу тадкикотнинг асослилиги ва мақбуллилиги мезони ҳисобланади.
Тиббиёт касбининг мураккаблиги ва аҳамияти доимий равишда янги билимларни олиш, беморнинг соғлиғи учун тиббий тажриба ва деонтогия шакллантиришни ўз ичига олади. Шифокорни аспирантурада ўқитиш ғоявий, деонтологик ва назарий қисмларни ўз ичига олади. Биотиббий этика шифокорларни тиббий соҳасидаги муаммоли вазиятларни ҳал қилишда, шифокор-бемор муносабатлари тизимида, биотиббий тадқиқотларни режалаштириш ва ўтказишда асосий ёндашувлар (ахлоқий, этик, ҳуқуқий, диний) билан таништиради. Замонамизнинг биоэтик муаммолари, биоэтика тарихини билиш шифокорларга касбий фаолият учун ахлоқий қоидаларни шакллантиришга ёрдам беради, биологлар ва шифокорлар ўз ишларида дуч келадиган ахлоқий низолар ва дилеммаларни тан олишади, касбий вазифаларини бажариш учун янги ахлоқий-ахлоқий манбалар билан таъминланадилар.
Тадқиқот этикаси соҳасидаги билимларни ошириш учун талабаларни тайёрлашда Тошкент Тиббиёт Академиясининг Фарғона филиалида тайёрланган ушбу қўлланма талабалар, шифокорлар ва биотиббиёт соҳасидаги бошқа мутахассисларни биоэтика ва биотиббий тадқиқотлар этикаси масалалари билан таништириш мақсадида ёзилган.
Китоб биоэтика ва биотиббий этиканинг умумий тавсифини беради, тиббиётда биоэтикани тартибга солишнинг асосий йўналишларини белгилайди. Бу, биринчи навбатда, шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатларга тегишли бўлиб, улар тиббий деонтологиянинг анъанавий принциплари ва меъёрларини (масалан, замонавий шароитларда тиббий сирни сақлаш) ва янги муаммоларни (беморнинг тиббий муолажага розилигини олиш). шунингдек, тиббий ёрдамга адолатли равишда киришни таъминлаш билан боғлиқ бўлган соғлиқни сақлаш ташкилотларининг ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солинадиган муаммолари, заиф гуруҳлар ва алоҳида шароитда бўлган беморларга (ОИВ / ОИТС психиатрия, гиёҳвандлик ва бошқалар) алоҳида муносабатда бўлиш. масалалари 4 ва 5-бобларда ёритилган.
Бугунги кунда шифокор нафақат терапевтик, балки илмий-тадқиқот фаолиятида ҳам фаол иштирок этаётганлиги сабабли, биотиббиёт тадқиқотлари соҳаси мутахассис сифатида унга алоҳида қизиқиш уйғотмоқда. Булар, хусусан, терапия ва илмий тадқиқотлар чегараларини белгилаш, одамлар ва ҳайвонларда биотиббий тадқиқотлар ўтказиш учун асосий ахлоқий тамойиллар ва қоидаларнинг ўзига хос хусусиятлари ва албатта, тиббиётда янги технологияларни (генэтик, реанимация, трансплантология ва бошқалар) қўллашнинг ахлоқий жиҳатларини эътиборсиз қолдириб бўлмайди, бу муқаррар равишда ҳаётнинг бошланиши ва охиридаги асосий ахлоқий муаммоларга, одамнинг яшаш ҳуқуқига ва унинг ўлим ҳуқуқига мурожаат қилишга олиб келди.