Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

эксперименталь,- ахлоқий принципларни тарқатишни ўз ичига олган биотиббий тадқиқотлар ва уларнинг этик экспертизаси;

• деонтологик, шифокорнинг вертикал муносабатларда ("шифокор-бемор" тизимида) ва ҳамкасблари ўртасида горизонтал ҳолатда бўлган ҳаракатларининг принциплари ва нормаларини тартибга солади;

• 
  институциональ соғлиқни сақлашдаги ижтимоий ва касбий муаммоларини ҳал қилиш зарурати ва бу жараёнда махсус институтлар сифатида биоэтика қўмиталарининг роли.
  

Ушбу жиҳатларнинг таърифи бизга муаммо майдонининг контурларини ажратиб кўрсатиш, биотиббий этика муаммолари доирасини аниқлашга имкон беради ва на фақат биттасини эмас, балки бир-бири билан бирлашадиган ва бир-бирини тўлдирадиган бир неча "доиралар" мазмуни аниқланади.
Биринчи давр - меъёрий-ахлоқий - умумбашарий ахлоқий қадриятлар ва принциплар тиббий фаолиятда ёки биологик тадқиқотлар жараёнида қандай намоён бўлиши мумкинлиги ва қандай бўлиши кераклиги, уларнинг касбий танловида "стратегия ва тактика" нинг асоси бўлиб, шифокор ва тадқиқотчининг хулқ-атвор меъёрларини қандай тартибга солиши кераклиги билан боғлиқ. Бу ерда ўз навбатида иккита ахлоқий жиҳат ажралиб туради.
1. Инсон Ҳаёти ва Ўлимининг моҳияти ва мезонларини энг юқори асосий қадриятлар сифатида аниқ белгилаш. Бугунги кунга қадар, уни тушунишида бирлик йўқ, бу кутаётган одамларнинг тақдирига, масалан, ўлик одамлардан донор органларини трансплантация қилиш учун фожиали таъсир қилади. Ушбу ҳолат шифокорлар, файласуфлар, ахлоқшунослар, ҳуқуқшунослар ва диний конфессиялар вакилларининг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари масаласига айланиши керак бўлган бу муаммони ҳал қилиш, одамнинг муносиб ҳаёт кечириш ва муносиб ўлим ҳуқуқи ҳақидаги масалани ҳал қилишга имкон беради. Бу, ўз навбатида, трансплантологлар, реаниматологлар, акушер-гинекологлар ва бошқа мутахассисларнинг амалий фаолияти учун зарур асосдир. Ҳаёт ва ўлим чегараси муаммоси айниқса долзарбдир. Бугунги кунда жуда кўп фалсафий, ҳуқуқий ва тиббий асарлар инсон ҳаётининг "чегара ҳолатлари" билан боғлиқ ўлимга бўлган ҳуқуқга бағишланган.
2. Яхшилик ва Ёмонлик, Азоб-Уқубат ва Раҳм-Шафқат, Бурч ва Виждон, Шон-Шараф ва Қадр-Қиммат, Эркинлик ва Жавобгарлик каби энг юқори умуминсоний ахлоқий қадриятларнинг ҳаракатларига қўлланма сифатида клиник ва тадқиқот амалиётига фаол қўшилиш муаммоси мавжуд. Бир томондан, замонавий шифокорлар, айниқса ёшлар орасида, улар қайтиши керак бўлган бқоридаги келтирилган қадриятлар ўз аҳамиятни йўқотиш бошлади. Бошқа томондан, касбий фаолият юзасидан келиб чиққан ҳолда, ушбу қадриятлар ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, бу кўпинча "оддий" одамлар (мижозлар) ва профессионал шифокорлар ўртасидаги тушуниш ва баҳолашнинг тубдан мос келмаслигига олиб келади. Бу, айниқса, тиббиёт соҳасида узвий боғлиқлигини кўрсатадиган яхшилик ва ёмонлик мисолларида яққол намоён бўлади; азоб-уқубатлар ва раҳм-шафқат, баъзан аввалгиларининг муқаррарлигини ва ҳатто фойдалилигини ва иккиламчи аҳамияти ва хавфлилигини намойиш этади; эркинлик, бу шифокор ва тадқиқот биологик хавфи, шу сабабли хатога йўл қўйиш ҳуқуқини беради, лекин улар учун ҳам юқори жавобгарликни юклайди. Тиббиётда юқори ахлоқий қадриятларни намоён бўлишининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ бўлган муаммоларнинг аксарияти табиатда "очиқ", чунки улар тадқиқотчини ҳам, беморни ҳам аниқ ва осон бўлмаган танловга қўядилар ва иккала томон учун ҳам бир хил даражада оғриқли бўлиши мумкин.
Вазиятли БТЭ муаммоларининг иккинчи доираси - бу ҳар доим ўзига хос, ноёб ҳолатларда пайдо бўладиган ва инсоннинг тақдирига таъсир қиладиган тиббиётнинг ўзига хос хусусиятлари, ривожланиши ва замонавий ютуқлари билан боғлиқ. БТЭнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, у асосан ушбу алоҳида ҳолатлар - инсон ҳаёти ва соғлиғига таъсир этувчи тиббий ҳодисаларни таҳлил қилишга қаратилган ва муайян вазиятларнинг ахлоқий жиҳатларини аниқлаш ва таҳлил қилиш учун мўлжалланган. Бундай ҳолатларнинг хилма-хиллиги ва ўзгарувчанлиги "очиқ" саволларни туғдиради. Буларга қуйидагилар киради:
• ҳаётнинг бошланиши муаммолари, хусусан, сунъий уруғлантириш ва ҳомиладорликни тугатишнинг ахлоқий ва ҳуқуқий муаммолари, пренатал ташхиснинг ахлоқий муаммолари, инсон ҳомиласи ҳуқуқлари;

• 
  трансплантация ва реанимация билан боғлиқ муаммолар;
  

• инсон ҳаётининг охири, эвтаназия муаммоси, тиббиётда мисли кўрилмаган ютуқлар натижасида инсоннинг умрини ва кўпинча азобланишини узайтириш;

• 
  биотиббиёт, айниқса генетик, тадқиқот ва экспериментларнинг одамларга салбий оқибатларини башорат қилиш ва олдини олиш муаммоси; тадқиқотчининг жавобгарлик ва субъектнинг хавф даражасини аниқлаш.
  

БТЭ муаммоларининг учинчи - деонтологик доираси тиббиёт соҳасидаги вертикал ва горизонтал алоқалар тизимидаги муносабатларнинг замонавий хусусиятларини аниқлашни ўз ичига олади. Тиббий деонтология соҳасига, аниқроғи унинг ичига биоэтика ва БТЭ "шифокор-бемор" тизимида ҳам, тиббий гуруҳда ҳам инсон муносабатларини ахлоқий жиҳатдан тартибга солиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқади. Ушбу йўналишдаги амалий муаммоларни ҳал қилиш кўп жиҳатдан тиббиёт мутахассислари ва уларнинг беморлари ўртасидаги муносабатлар моделларига боғлиқ. Иккиси тегишли: анъанавий патерналистик ва янги, автоном моделлардир. Замонавий деонтологиянинг тенденцияси - бу пататерналистик моделдан беморнинг ёки биотиббий тадқиқотларнинг иштирокчисининг шахсий автономиясини тан олишга ўтиш.