Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1. Олдиндан мажбурият. In vitro лабораториясида ва (агар зарур бўлганда) етарли миқдордаги лаборатория ҳайвонларида дастлабки фармакологик ва токсикологик тажрибаларни ўтказгандан сўнг хавфсизлик кафолатлари тақдим этилмаса, одамларда бирон бир тадқиқот амалиётини ўтказиш мумкин эмас. Ушбу императив клиник синов босқичларини белгилайди.
Ўз навбатида, лаборатория ҳайвонларидан фойдаланиш одамларни тадқиқотларга жалб қилишдан кўра қатъий қонуний ва ахлоқий тартибга солиниши керак. 1999 йилгача Болония шаҳрида (Италия) “Ҳайвонларни илмий тадқиқотларда фойдаланиш альтернативлари” (Third World Congress on Alternatives and Animal Use in the Life Sciences), мавзусда 3- Умумжаҳон конгресси бўлиб ўтди ва унда қуйидаги декларация қабул қилинди: Конгресс иштирокчилари 1959 йилда Russell ва Burch томонидан таклиф қилинган тамойилларни қўллаб-қувватлади ва ягона муносиб фан "3 Rs": тамойилларига асосланган инсонпарварлик фанлари бўлиши мумкинлигини таъкидладилар: ишлатиладиган ҳайвонлар сонини камайтириш, оғриқ қолдирувчи воситалар ва шикастланмайдиган усуллар ёрдамида экспериментни такомиллаштириш. кам ишлатиладиган юқори ривожланган ҳайвонларни қуйи ривожланганларга алмаштириш ёки алтернатив усулларни фойдаланиш.
Бундан ташқари, ҳайвонлар бўйича тажриба фақат ахлоқий қўмитанинг рухсати олинган тақдирдагина ўтказилиши мумкин. Ягона мақбул тажриба - бу ҳайвонларнинг сонини иложи борича чекланган уларнинг азоб-уқубатлари ва стресслари йўқотиш, акс ҳолда бу нафақат инсонийлик тамойилларига зид келади, балки олинган маълумотларнинг ишончлилигини пасайтиради.
Умуртқали ҳайвонларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича Европа конвенциясига биноан (Strasburg, 03/18/1986), "ҳар бир ҳайвонни ҳурмат қилиш, унинг азоб чекишни ҳисобга олиш" мажбуриятини тан оладиган тадқиқотчи ҳайвондан "билим, соғлиқ ва хавфсизлик учун" фойдаланиши мумкин. Ҳайвонлардан фойдаланиш билимга ёки инсон ёки ҳайвонот ҳаётининг умуман яхшиланишига олиб келиши эҳтимоли борлигини" эсда тутиши керак. Шундай қилиб, тажриба этикаси дунёнинг барча мамлакатларида эксперимент учун мажбурий талаб бўлиб хизмат қилади ва у олимнинг ахлоқий ва маданий даражасининг кўрсаткичидир. Ҳайвонлар тўғрисида ғайриинсоний тажриба ўтказувчи шифокор, олим ёки тадқиқотчи бўлолмайди. Ҳайвонларга инсоний муносабат бўлмасдан, одамларга ҳеч қачон инсоний муносабат бўлмайди. Агар тиббий талабага барча тирик мавжудотларга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш ўргатилмаган бўлса, унда шифокорнинг беморга самимий ва эътиборли муносабатини кутиш қийин.
Европа Иттифоқининг Н 86/609 директивасида таъкидланган: агар ҳайвонлардан фойдаланмасдан керакли натижани олишнинг бошқа - муқобил илмий мақбул усули мавжуд бўлса, унда ҳайвонларда эксперимент тўтказилиши тақиқланади. Алтернатив ёндашувнинг мақсади экспериментда ишлатиладиган ҳайвонлар сонини камайтиришда самарали илмий усуллардан фойдаланиш, шунингдек экспериментал ҳайвонларнинг азобланишини минималлаштириш учун экспериментал усулни такомиллаштириш, ҳайвонлардан фойдаланишни бутунлай истисно қилишдан иборат.
2. Лойиҳанинг илмий аҳамияти. Илмий маълумотларнинг ҳозирги ҳолати билан таққослаганда етарли илмий асоссиз олиб борилган тадқиқотлар ахлоқий эмас, чунки улар беморлар тадқиқотга асоссиз равишда жалб қилинган ва бундан ҳам муҳими келажакда беморларга зарар келтирадиган нотўғри хулосаларга олиб келиши мумкин.
3. Хавф ва манфаатларнинг мақбул баланси. Хавфлар ва манфаатларнинг етарлича мувозанатига эришилмаса, тажриба ўтказиб бўлмайди, хусусан: бемор ва жамият учун фойда унинг хавфлардан устун бўлиши керак. Агар бемор учун хавф кутилган фойдадан юқори бўлса, тажриба ахлоққа зид бўлади.
Аммо хавф деярли ҳар доим шифокорнинг амалий фаолиятида мавжуд бўлади. Бунинг сабаби шундаки, инсоннинг табиати ва унинг касалликларининг таркиби ҳар доим тиббиёт билимларидан кўра бойроқдир. Тиббий хавф - бу ўта тиббий ёки илмий вазиятларда қарор қабул қилиш зарурати. Хавф қуйидаги бўлиши мумкин: 1) операцион - касбий маҳорат ва шифокорнинг тажрибаси / тажрибасизлиги билан боғлиқ; бу ҳолда, у тиббиётнинг билим даражаси ва имкониятларини акс эттиради; 2) ахлоқий - шифокорнинг беморлар, уларнинг яқинлари билан шахслараро муносабатлари соҳасини, врачнинг ўз қобилиятларини ўзига бўлган ҳурматини акс эттириши; 3) ҳисоблаб чиқилган - диагностика ёки терапевтик таъсир усуллари синчковлик билан таҳлил қилинган ва шифокор камроқ хавфли ва тиббий муолажанинг юқори самарадорлиги билан боғлиқ бўлган усулни танлаган ҳоллар. Агар беморга тиббий муолажалар пайтида ҳақиқий ва мумкин бўлган хавф тўғрисида объектив маълумот берилса ва "операцион хавф" камайтирилса, "ахлоқий хавф" минималлаштирилади. Муайян деонтологик кўрсаткич сифатида норма "Ҳеч қандай зарар етказманг!"Диагностик, тадқиқот ёки терапевтик таъсир қилиш хавфини "тўғри" белгилайди, агар у яхши ҳисобланган бўлса - "ҳисобланган хавф" ва шифокор камроқ хавф билан боғлиқ бўлган рақобатлашадиган иккита усулдан бирини танлайди.
Тиббий тадқиқотлар пайтида фаол тиббий муолажалар ёки ноқулайлик туғдирадиган ёки беморнинг соғлиғига зарар етказадиган дори-дармонларни қабул қилиш билан боғлиқ нохуш ҳолатлар "хавф" деб ҳисобланади. Кўпинча бу ножўя таъсирлар вақтинчалик ва қоида тариқасида минимал ноқулайликни келтириб чиқаради (вақтинча бош айланиши, томир уриш билан боғлиқ оғриқ). Баъзи тиббий тадқиқотлар фақат касалликни мунтазам даволашда терапевтик ёки диагностика муолажаларининг таъсирини аниқроқ баҳолаш учун мўлжалланган. Бундай тадқиқотлар одатда ҳеч қандай хавф туғдирмайди, тиббий таъсирнинг ўзи билан боғлиқ бўлганлар бундан мустасно. Бошқа томондан, янги дорилар ёки муолажаларни баҳолаш учун ишлаб чиқилган тадқиқот минимал хавфдан юқори бўлиши ва баъзи ҳолларда жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Тадқиқотда иштирок этиш, шунингдек, рухиятида ва ҳиссиётлардаги исталмаган ўзгаришларни келтириб чиқариши мумкин (масалан, тушкунлик, саросимага тушиш ёки дориларни қабул қилиш билан боғлиқ галлюцинациялар, стресс ҳисси, айбдорлик ҳисси, ўз-ўзини ҳурмат қилишдаги ўзгаришлар). Ушбу ўзгаришлар вақтинчалик, такрорланадиган ёки доимий бўлиши мумкин.
Клиник амалиётда хавфни баҳолашда шифокорни бўлган муносабати замонавий тиббиётда ахлоқий танлаш муаммосининг энг муҳим жиҳати ҳисобланади. Беморнинг рухий, соматик ёки ёш ҳолати шифокорга касалликнинг сабаблари, ҳолати, беморнинг ирсият юки тўғрисида тўлиқроқ маълумот тўплашга имкон бермаса, шифокорнинг ҳаракатлари "новаторлик", тасодифий характерга эга бўлиши ва хавфнинг ошиши мумкин. Шунинг учун клиник тиббиётда мақбул ечимларни танлаш тобора кўпроқ замонавий даволаш усуллари ва тадқиқотлар билан бирга бўладиган хавф даражасини баҳолашни ҳисобга олишни талаб қилади. Ҳатто муқаррар бўлмган хавфларни камайтириш ёки назоратга олиш мумкин. Зарар етказиш эҳтимолини камайтириш ёки унинг оғирлиги ва давомийлигини чеклаш учун эҳтиёт чораларини кўриш керак. Тадқиқотчилар барча хатарларни иложи борича минималлаштиришга жавобгардир. Аммо шуни ёдда тутиш керакки, инновация муаммоси, айниқса хавфни аниқлаш жуда қийин бўлганида, тиббиётдаги инновациялар муаммоси билан чамбарчас боғлиқ жасурлик, яхшилик учун таваккалчиликни афзал кўрилади - бузис илмий ижод ва тараққиёт бўлмайди. Бироқ, инновацион шифокор мутлақо янги даволаш воситасини биринчи марта қўллаш билан боғлиқ бўлган жасоратли қадамни қўяди. Бу осон бўлмаган ва унга ҳеч ким тушуна олмайдиган ва тахликали оғриқли фикрлар билан бирга намоён бўлади.. Шифолашга хос бўлган драматик ҳолат бу ерда ўзининг энг юқори чўққисига чиқади.
4. Эркин ва информацион келишув. Мижоз тадқиқотда иштирок этишга рози ёки рад этиш ва уни ҳахлаган пайтда ҳар доим врачга сабабларини тушинтирмасдан ташлаб кетиш қодир бўлиши керек. Мижозга нисбатан ҳар қандай мажбурлаш, ҳатто унинг енгил шаклдаги кўриниши ҳам қўллаш мумкин эмас.
Халқаро қоидалар “Сифатли клиник амалиёт” (Good Clinical Practice- GCP) да текширав иштирокчиларига тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари тўғрисида аниқ мезонлар тўғрисида ахборотлар, шунингдек экспериментларда эркин иштирок этиш ёки сабабини кўрсатмаган ҳолда ундан бош тортиш мумкинлиги келтирилган. Барча тадқиқот қатнашчиларига уларнинг саломатлигига келтирилиши мумкин бўлган зарарни қопланишини (компенсаци) шартлари тушунтирилади. Аммо ҳар қандай мақбул ишлаб чиқарилган стандарт операцион муолажалар (СОМ) ҳеч қачон кунгиллилар билан тадқиқотчи врачнинг шахсан сухбат олиб бориши билан алмаштириб бўлмайди. Фақат врач тадқиқот протоколида кўзда тутилган талабларга қатьий риоя қилишда текширилувчининг шахсий аҳлоқий - этик сифатига баҳо бериши ва жамият олдида жавобгарлиги хис қилишга ёрдам бериши мумкин.