Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.3.Инсоннинг ўлим ҳуқуқи: қадр-қиммати билан вафот этиш Инсоннинг ҳаётга бўлган ҳуқуқини шартсиз тан олиш мантиқий савол туғдиради: инсон ўлишга бир хил ҳуқуққа эгами, аниқроғи, ўз ҳаётининг тугашига олиб келадиган танлов эркинлиги? "Биз инсоннинг ҳаётини олишимиз мумкин бўлган ҳуқуқ бор, лекин биз ундан ўлимни олишимиз мумкин бўлган ҳуқуқ йўқ", деб ёзган Фридрих Нитсше. Биоэтикада инсоннинг ўлим ҳуқуқи муаммоси бир қатор драматик ва зиддиятли вазиятларда ўз ифодасини топган:
- инсоннинг муносиб ҳаёт ва тенг даражада ўлимга бўлган ҳуқуқини аниқлаш;
- ўз жонига қасд қилишга муносабатнинг ахлоқий ва психологик томони;
- эвтаназияни легаллаштириш / тақиқлаш муаммоси;
- "қадр-қиммат билан ўлиш" муаммоси.
Инсоннинг муносиб ҳаётга бўлган ҳуқуқининг мантиқий давоми-ҳар бир инсоннинг табиий ҳуқуқи сифатида унинг муносиб ўлимга бўлган тенг табиий ҳуқуқини тан олишдир. Қадрли ўлим ва муносиб ўлиш ҳуқуқи турли ахлоқий қадриятларни ва имтиёзларни ўз ичига олиши мумкин. Ўлим ҳуқуқини амалга оширишнинг ўта шаклларидан бири бу ўз жонига қасд қилиш,(суицид) ўз жонига қасд қилиш, бу шахс шахсий сабабларга кўра қарор қилади.
Биотиббий ахлоқшуносликда ўлимнинг ахлоқий муаммолари тиббиёт амалиётида ностандарт ҳолатлар деб аталадиган натижада инсон ҳаётининг "бошқа томони" сифатида пайдо бўлиб, тиббий жамоатчиликни унда фаолият юритадиган қадриятларнинг мазмунини қайта кўриб чиқишга ва чуқурлаштиришга мажбур қилади, хусусан, беморнинг туғилишидан унга берилган ўлим ҳуқуқини ҳимоя қилади. "(Ж. Кеворкян -" Доктор Ўлим ", АҚШ). Бугунги кунда одам тобора тез-тез уйда эмас, қариндошлар ва дўстлар даврасида эмас, балки ўлиш жараёни клиника ходимлари ва тиббий амалиётда умуман қабул қилинган тушунчалар томонидан қатъий тартибга солинадиган касалхонада вафот этади. Илгари ўз ҳаётини қандай тасарруф этиш кераклигини танлашда эркин бўлган, унинг якуний босқичида у эркин эмас, баъзан эса овоз бериш ҳуқуқидан бутунлай маҳрум бўлиб, жамоат фикрига кўра мажбурий деб ҳисобланган хатти-ҳаракат услубини қабул қилишга мажбур бўлди. Ат Шу билан бирга, қадр-қиммати билан ўлим ҳам шахсий ҳурмат ўз ичига олиши керак, бир киши бетакрорлиги унинг дунёқараши, ахлоқий, диний ёки атеистик фикр ва эътиқодлари, ва унинг фуқаролигини.
Қадрли ўлим ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг табиий ҳуқуқидир, муносиб ҳаётга бўлган ҳуқуқ билан бир хил, чунки ўлим инсон ҳаётининг яна бир томонидир. Ушбу ҳуқуқ икки жиҳатни ўз ичига олади. Биринчидан, инсоннинг ахлоқий ҳуқуқига асосланиб ўлим ҳуқуқи, ўз хоҳишига кўра, ўзини, унинг ҳаёти ва ўлимини тасарруф этиш, бу жуда оғриқли, истиқболсиз ва инсон қадр-қимматини йўқотишга олиб келадиган ҳолатларда даволанишдан бош тортишгача.
Анъанавий тиббий деонтология тарафдорлари инсоннинг ўлиш ҳуқуқига қарши чиқишади, бу унинг яшашга бўлган ҳуқуқ каби асосий инсоний қадриятга зид эканлигига ишонишади ва агар тан олинса, жамият учун салбий оқибатларга олиб келади (оммавий суиистеъмол қилиш, врачлик касбини обрўсизлантириш, шифокорлар олдида беморларнинг ваҳима қўрқуви ). Уларнинг мухолифлари инсоннинг хоҳиши ва эркин танлови энг юқори қонун деб қаралиши керак, чунки беморнинг ўз ҳаётини тугатиш ҳуқуқини тан олиш жамоат манфаатларига ҳеч қандай хавф туғдирмайди, чунки бу ижтимоий тартибга солинмайдиган шахсий эркинлик соҳасига тегишли. Иккинчидан, инсоннинг умумий моҳияти намоён бўладиган обрўли ўлим ҳуқуқи - жисмоний ва маънавий азоб-уқубатлардан қочиш учун табиий истак. Қадрли ўлим ҳуқуқи инсон ва умуман жамият ҳаётини уйғунлаштирадиган қадр-қимматнинг ахлоқий томонларини қамраб олади.
Инсон ўзи муносиб ўлимни лойиқ бўлмаган ҳаётдан устун қўйганда нафақат шахсий сабабларга кўра ўлим, балки тиббиёт амалиётида илмий-техника тараққиёти натижасида юзага келадиган ностандарт вазиятлар (орган трансплантатсияси, одамни беҳуш ҳолатда "вегетатив" ҳолатда сақлаш, мезонни аниқлашга янги ёндашувлар) ўлим ва бошқалар) жамиятни қайта кўриб чиқишга мажбур қилади, муносиб ўлим ҳуқуқига бўлган муносабатини чуқурлаштиради. Ушбу ҳуқуқ, ўлаётган одамнинг автономлиги ва қадр-қиммати учун ахлоқий ғамхўрликни назарда тутади, биринчи навбатда тиббий ходимлар беморга унинг касаллиги ташхиси тўғрисида, даволаниш тартиб-қоидалари ва уларга қарши ва уларга қарши бўлган далиллар тўғрисида ҳақиқат маълумотларини бериши керак, шунда бемор ўз танловини ўзи қилиши мумкин. Агар муносиб ўлим ҳуқуқи тушунчасини ўз ичига олади виқор билан ўлим, ҳар икки таъсир шахсий қадр-қимматини ўлим шахс ва жамият қадр-қимматини ҳимоя қилиш керак, унинг ҳаракатлари орқали, ҳар бир шахснинг қадр-қимматига.
Ижтимоий шароитни ўзгартириш, жамиятни демократлаштириш, иккинчисининг автономиясини кучайтирган шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатларнинг янги моделининг пайдо бўлиши, оғир тиббий беморнинг умрини узайтирадиган, аммо унинг сифатини ҳар доим ҳам яхшилайдиган илмий ютуқларни амалий тиббиётга жорий этиш.
- буларнинг барчаси "қадр-қиммат билан ўлиш" тушунчаси доирасини кенгайтирди. "Қадр-қиммат билан ўлиш" нафақат инсоннинг ҳаётини парвариш қилишнинг табиий жараёнини муносиб равишда безашни, унга нисбатан ахлоқий ғамхўрликни, балки унинг руҳий ва жисмоний ҳолатини ҳисобга олган ҳолда беморнинг ҳаётдан воз кечиш тўғрисидаги қарорининг ҳуқуқларини тан олишни ҳам англатади. Бу беморнинг руҳий ва физиологик ҳолатини инобатга олган ҳолда, унинг чуқур ўйланган қарори бўлиб, чуқур умидсизликка тушиш пайтидаги танлов эмас. Бу инсоннинг ўзини ўзи қадрлаши сифатида қаралиши мумкин, чунки бу ҳаётга қийматга асосланган ёндашув билан боғлиқ. Ўлаётган бемор ўзи учун ўзи учун муҳимроқ нарсани ўзи ҳал қилади: ўзини шахс сифатида сақлаб қолиш ёки шунчаки бир мунча вақт тирик қолиш учун.
Бугунги кунда "виқор билан ўлиш" муаммосини ечишга уринишлар икки қарама-қарши томондан амалга оширилмоқда: хоспис ҳаракатининг жорий этилиши ва инсоннинг эвтаназияга бўлган ҳуқуқини қонунийлаштириш.