Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.

1. 
   O‘zbekistonRespublikasiningtashqiiqtisodiyaloqalarigata’rifbering.
   
2. 
   Respublikaningeksporttarmog‘idaqaysitormoqlaryetakchi.
   
3. 
   Respublikaningimporttarmog‘idaqaysitormoqlaryetakchi.
   
4. 
   O‘zbekistonRespublikasiqaysidavlatlarbilanengko‘piqtisodiysohalardaaloqaqiladi.
   

10- mavzu: O‘zbekistonRespublikasihududiyishlabchiqarishmajmualarivaiqtisodiyrayonlari (2soat).
R e j a:
1. O‘zbekistonRespublikasimilliyiqtisodiyotininghududiytarkibi.
2. O‘zbekistonRespublikasihududiyiqtisodiyrayonlari.
Tayanchso‘zlar: hududiytarkib,respublika, viloyat, shahar, hududiytizim, hududiybirikma, milliyiqtisodiyot, iqtisodiyrayon, ma’muriyhududiybirlik, tashqisavdoaylanmasi
1. O‘zbekistonRespublikasimilliyiqtisodiyotininghududiytarkibi. Iqtisodiygeografiktadqiqotlarikkitarkib, ya’nitarmoqlartarkibibilanhududiytarkibninguyg‘unlashuvini, biridan-ikkinchisigao‘tganholdatahlilqilishninazardatutadi. Buesa, mehnattaqsimotiningijtimoiyvahududiyshakllaribilanbog‘liq.
Umumanolganda, hududiytarkib, hududiytizim, hududiybirikmayokimajmuaiqtisodiyvaijtimoiygeografiyafaniningtayanchiboralarihisoblanadi. Tizim-tarkibnuqtainazardanharqandayob’ektalohidaqismyokibo‘laklardan, ya’nitarkibdantashkiltopadi, buqismlaresauningbutligivabutunliginita’minlaydi. SHuo‘rindatarkibninghamo‘zigaxostizimekanligi, biroqquyidarajadagitizimligi, uninghamyana “tarkibchalardan” iboratliginiunutmasliklozim.
Hududiytarkibturlichabo‘ladi. Masalan, O‘zbekistoniqtisodiyotinigeografiktomonlar – shimol, janub, g‘arbvasharqmiqyosidayokihavzaprinsipiasosida (AmudaryovaSirdaryohavzalari) tahlilqilishmumkin. Xususan, ijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishnito‘laqonliamalgaoshirish, uniboshqarishvamonitoringiniamalgaoshirish, buboradakonsepsiya, strategiyavaprognozlarniishlabchiqishviloyatmiqyosidaqulayimkoniyatlargaega. Aynanularnimintaqaviyiqtisodiyotvaiqtisodiygeografiyafanlarinuqtainazaridanshartliravishda, engavvalo, bunomdagian’anaviytabiiygeografiktushunchadanfarqqiluvchimintaqasifatidaqa’bulqilishmumkin.
O‘zbekistonningasosiyma’muriybirliklarimaydonivademografiksalohiyatibo‘yichabir – biridankeskinfarqqiladi. Buerdageografikqonuniyatshundaniboratki, viloyatmaydoniqanchakattabo‘lsa, demakbilingki, odatda, bundayjoylarningtabiiysharoitixo‘jalikyuritishuchununchaqulayemas. Mamlakatimizningengyirikmintaqasi – Qoraqalpog‘istonRespublikasiningmaydoni (166,6 mingkv.km.) engkichikhududniegallaganSirdaryo (4,3 mingkv.km.) yokiAndijonviloyati (4,3 mingkv.km.)dan 38,7 martakatta. Xuddishunday, Navoiyviloyatihamjudakengmaydonni (111.0 mingkv. km. yokirespublikahududining ¼ qismi) egallaydi, uchinchio‘rindayanabircho‘llikmintaqa – Buxoroviloyati (40,3 mingkv.km.)turadi.
Boshqasharoitlarbirxilbo‘lganholda, ma’muriy-hududiybo‘linishniilmiyasoslanganiqtisodiyrayonlashtirishasosidaolibborishmaqsadgamuvofiq.
Iqtisodiyrayonlashtirishiqtisodiygeografiyaning, “rayon” tushunchasiumumangeografiyafaniningbirlamchi, boshtushunchasidir. Rayonsiz, birjoydanikkinchijoyningfarqisiz, hududiytafovutsizgeografiyafaniningo‘zihambo‘lmaydi.
Rayon, soddaqilibaytganda, bir-biridanfarqqilibturuvchiharqandayhududrayondir. Masalan, O‘zbekistonRespublikasiengavvalojahonhamjamiyatiningmustaqilsub’ekti, geosiyosiytuzilmasiningbirqismihisoblanadiva, shubilanbirga, buerdaiqtisodiyvaijtimoiyrivojlanishmasalasiham, mamlakatningiqtisodiyxavfsizliginita’minlashhamustuvormazmunkasbetadi.
Iqtisodiyrayon, ba’zanuniiqtisodiygeografikrayondebhamatashadi ( bizningcha, buto‘g‘riemas, chunkiharqandayrayonjoyni, hududni, binobarin, geografiyanianglatadi) asosanquyidagirayonhosilqiluvchiomillarta’siridashakllanadi:
-hududningyaxlitligi, uninggeografiko‘rni;
- xo‘jaliginingixtisoslashuvi;
- rayonhosilqiluvchimarkazlarningmavjudligi;
- tabiiysharoitivatabiiyresurslari;
- transportvaboshqainfratuzilmaningrivojlanganligi;
- demografikvaziyativamehnatresurslari;
- joyningtarixiyrivojlanishhususiyatlarivaboshqalar.
Harqandayiqtisodiyrayonda 3 guruhtarmoqlarrivojlanganbulishikerak: 1) rayonhosilqiluvchiixtisolashgantarmoqlar; 2) birinchiguruhbilanbog‘liqvaulargaxizmatqiluvchitarmoqlar; 3) mahalliy, ya’niichkiehtiyojlarniqondiruvchixo‘jaliktarmoqlar.
Iqtisodiyrayonlarningilmiy-amaliyahamiyati, engavvalo, ularningma’muriy-hududiybo‘linishnitashkiletishda, mintaqaviysiyosatiniamalgaoshirishda, shuningdek, o‘quvjarayonida – mamlakatningiqtisodiygeografiyasinitizim-tarkibyondashuvasosidao‘rganishdao‘zaksinitopadi.
O‘zbekistondaiqtisodiyrayonlashtirishmasalalaribilan, xususan, o‘tganasrning 50-60 yillaridanboshlabshug‘ullanibkelingan. UshbumuammotaniqliolimlarV.M.CHetirkin, K.N.Bedrinsev, YU.G.Sapenko, Z.M.Akramovvaboshqalartomonidano‘rganilgan. SHuo‘rindaqaydetishjoizki, respublikamizdaturlidavrlardaiqtisodiyrayonlarturlichamiqdordaajratilganvadastlabbumasalabevositatabiiy-xo‘jalikrayonlashtirishbilanbog‘liqholdaolibborilgan.
1970-1980 yillardaolimlaryangiMirzacho‘liqtisodiyrayoniniajratishnitaklifqilishgan. 1998 yildaesaA.SolievO‘zbekistonni 6 taasosiyiqtisodiyrayongaajratishnima’qultopgan.
HozirgidavrdaO‘zbekistonmilliyiqtisodiyotihududiytarkibiquyidagi 8 taasosiyiqtisodiyrayonlardarajasidako‘riladi:

1. 
   Toshkentiqtisodiyrayoni (15,6 mingkv.km.: 5315,5 mil.kishi) – Toshkentshahri (0,3 kv.km.:2485,9 mil. kishi) vaToshkentviloyati (15,3 mingkv.km. .: 2829,6 mil.kishi) tarkibida;
   
2. 
   Mirzacho‘liqtisodiyrayoni (25,5 mingkv.km. : 2104,1mil.kishi) – Jizzax (21,2 mingkv.km. 1301,0 mil.kishi) vaSirdaryoviloyat (4,3 mingkv.km. 803,1ming.kishi) lari;
   
3. 
   Farg‘onaiqtisodiyrayoni (18,5 mingkv.km.: 9284,1 mil.kishi) – Andijon (4,3 mingkv.km.:3011,6 mil.kishi), Namangan (7,4 mingkv.km. : 2652,4 mil.kishi) vaFarg‘onaviloyat (6,8 mingkv.km. : 3620,1 mil.kishi) lari;
   
4. 
   Samarqandiqtisodiyrayoni (16,8 mingkv.km. : 3719,6 mil.kishi)–Samarqandviloyati
   
5. 
   Buxoro-Navoiyiqtisodiyrayoni(151,4 mingkv.km.: 2794,1 mil. kishi) – Buxoro (40,3 mingkv.km. :1843,4 mil.kishi), Navoiyviloyat (111,0 mingkv.km. : 950,7 mingkishi)lari;
   
6. 
   Qashqadaryoiqtisodiyrayoni (28.6 mingkv.km. : 3148,1 mil.kishi) – Qashqadaryoviloyati;
   
7. 
   Surxondaryoiqtisodiyrayoni (20,7 mingkv.km. : 2462,2 mil.kishi) – Surxondaryoviloyati;
   
8. 
   QuyiAmudaryoiqtisodiyrayoni – Qoraqalpog‘istonRespublikasi (166,6 mingkv.km. :1930,0 mil.kishi) vaXorazmviloyati (6,1 mingkv.km.: 1776,8 mil.kishi).
   

Bundayasosiyiqtisodiyrayonlarningo‘zarointegratsiyalashuvyordamidarivojlanibborishimamlakatimizningmilliyiqtisodiyotini, xavfsizligivayagonaliginita’minlaydi. Biroq, e’tirofetishjoizki, bugungikundarespublikamiziqtisodiyrayonlarisonivaularningtarkibigaqaratilganboshqachayondashuvlarhamyo‘qemas. Jumladan,VIII sinfuchunyozilgan “O‘zbekistoniqtisodiyvaijtimoiygeografiyasi” darsligidaham 8 tarayonajratilgan.
Asosiyiqtisodiyrayonlarquyidagiba’zaviysohalargaegabo‘lishlarimaqsadgamuvofiq:

• 
  yoqilg‘i-energetikabazasi;
  
• 
  qurilishindustriyasi;
  
• 
  agrosanoatmajmuasi.
  

YUqoridagiishlabchiqarishtarmoqlariharbiriqtisodiymakonuchunzarurdir. Agarshunuqtainazardanqaraladiganbo‘lsa, faqatToshkentiqtisodiyrayonbundaymukammallikkaega. Qolganiqtisodiyrayonlardaesauyokibutarmoqsustrivojlangan. Masalan, Janubiyrayonlardaularningbirortasietarlichaemas, Farg‘onadaenergetikavaqurilishbazasizaif, Mirzacho‘ldato‘qimachiliksanoatiyaxshiyo‘lgaqo‘yilmaganvaxokazo.
1-jadvaldaasosiyiqtisodiyrayonlarvaularningtarkibidagiviloyatlar, ya’nimintaqalarningiqtisodiyrivojlanishigaoidba’ziko‘rsatkichlarkeltirilgan. Jadvaltahlilishuniko‘rsatadiki, Toshkentiqtisodiyrayoniqatorko‘rsatkichlarbo‘yicharespublikadayetakchilikqiladi.
YAlpiichkimahsulothajmibo‘yichaoldingio‘rinlardanbiridaFarg‘onaiqtisodiyrayonihamturadi.
Qolaversa, ToshkentiqtisodiyrayonidantashqariqolganbarchahududlarningYAIMulushiularningdemografiksalohiyatidanpast. Sanoatgeografiyasidahamtaxminanshundayvaziyat, qishloqxo‘jaligidaesaZarafshonvaMirzacho‘lbirmunchayuqoriko‘rsatkichlargaega. AynivaqtdajadvalMirzacho‘l, Farg‘ona, JanubiyrayonhamdaQuyiAmudaryoinvestitsiyamuhitiningyaxshiemasliginiko‘rsatmoqda. Bundayvaziyatqurilishorqalitashqisavdoaylanmasinatijalarigahamo‘zta’siriniko‘rsatadi. Ijtimoiysohalar, jumladanpullikxizmatvachakanasavdohamaksariyatrayonlardaularningaholiko‘rsatkichlarigamuvofiqkelmaydi.
Ma’lumki, 1924 yildaO‘rtaOsiyodamilliydavlat-chegaralanishlario‘tkazilibO‘zbekistonSovetSotsialistikRespublikasitashkilqilindi.
1930 yildaRespublikapoytaxtiSamarqanddanToshkentgako‘chirildi.
1936 yildaQoraqalpog‘istonASSRO‘zbekistonSSRtarkibigakiritildi (MustaqillikningdastlabkidavridanboshlabQQRdebnomlandi). 1938 yildaRespublikatarkibida 5 taviloyatBuxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Xorazmviloyatlaritashkilqilindi;
1941 yildaAndijon, NamanganvaSurxondaryoviloyatlari, 1943 yildaQashqadaryoviloyati, 1963 yildaSirdaryoviloyati, 1973 yildaJizzaxviloyativa 1982 yildaNavoiyviloyatitashkiletildi.
O‘zbekistonRespublikasimustaqildavlatsifatida 1 sentyabr 1991 yildatashkiltopgan. Maydoni 448,9 mingkv.km., aholisi 33 mil. kishi (1.08.2018y.).

1-jadval.

O‘zbekistonRespublikasiningma’muriy-hududiytuzilishi
(2018 yil 1 yanvarholatigako’ra).

Respublika, viloyat vashaharnomi	Maydoni, mingkv. km	Aholisi, mingkishi
1.Qoraqalpog‘istonRes. si	166,6	1 930,0
2.Andijonviloyati	4,3	3 011,6
3.Buxoroviloyati	40,3	1 843,4
4.Jizzaxviloyati	21,2	1 301,0
5.Navoiyviloyati	111,0	950,7
6.Namanganviloyati	7,4	2 652,4
7.Samarqandviloyati	16,8	3 719,6
8.Sirdaryoviloyati	4,3	803,1
9.Surxondaryoviloyati	20,1	2 462,2
10.Toshkentviloyati	15,3	2 829,5
11.Farg‘onaviloyati	6,8	3 620,1
12.Xorazmviloyati	6,1	1 776,8
13.Qashqadaryoviloyati	28,6	3 148,1
14.Toshkentshahri	0,3	2 485,9

Ma’muriyjihatdanQoraqalpog‘istonRespublikasi, 12 viloyatvaToshkentshahridaniborat: Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg‘ona, XorazmvaQashqadaryoviloyatlari. Respublikapoytaxti – Toshkentshahri.

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Iqtisodiyrayonlarningtarkibtopishtarixigata’rifbering.
2. Iqtisodiyrayonlarningtarkibtopishidagiasosiyomillar.
3. Engyetakchiiqtisodiyrayonlargata’rifbering
4. Sanoattarmog‘iyahshirivojlanganiqtisodiyrayonlarqaysilar?