Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.

1. 
   Qishloqxo‘jaligitarmoqlariqaysiguruhlargabo‘linadi?
   
2. 
   Paxtachilikqaysihududlardayetakchi.
   
3. 
   Donliekinlargata’rifbering.
   
4. 
   Chorvachilikningqaysitarmog‘iyetakchi?
   

8- mavzu: O‘zbekistonRespublikasiningtransporti(2 soat).
R e j a:
1. O‘zbekistondatransportningrivojlanishi.
2. Transportningtarmoqlari.
Tayanchso‘zlar: Transport, transporttuguni, qattiqqoplamali, chorraxa, yuk, yo‘lovchi, axborot, quruqliktransporti, suvtransporti, avtomobiltransporti, quvurtransporti, tranzit, transchegaraviy.
1. O‘zbekistondatransportningrivojlanishi. Transportmakroiqtisodiyotningasosiytarmoqlaridanbiri, iqtisodiyotningqontomiri, harakatlantiruvchikuchihisoblanadi. Uishlabchiqarishbilaniste’molnibog‘lab, ijtimoiyishlabchiqarishjarayonininguzluksizliginita’minlaydi.
Ta’kidlashlozimki, transportsanoatvaqishloqho‘jaligiganisbatangeografiyadakamo‘rganilganyokio‘rganilayotganyo‘nalishekanligibilanajralibturadi. Vaholanki, transportsizhechnarsanitasavvurqilibbo‘lmaydi, chunkitransportharakat, masofanikesibo‘tish, uyokibunarsani (yuk, yo‘lovchi, axborot) tashish, jo‘natishdemakdir.
Iqtisodiygeografiyadatransportliniyalar, yo‘l, yo‘laklarsifatidauningqolganob’ektlarini – areal, tugunvamarkazlarnibog‘labturadi. Transportto‘rivatizimiharqandayhududningrivojlanganlik, o‘zlashtirganlikko‘rsatkichi, hududiymehnattaqsimotiniamalgaoshiruvchi, iqtisodiyrayonvaishlabchiqarishmajmualarningshakllantiruvchimuhimomilidir. Qolaversa, “arzon”, “qimmat”, “qulay”, “noqulay” tushunchalariningzaminidatransportomiliyotadi, transportgeografiko‘rinesaiqtisodiygeografiko‘rinningaslmohiyatiniaksettiruvchiasoshisoblanadi.
Odatda, transportdegandauningquyidagijihatlarigae’tiborqaratiladi:

1. 
   Transport – buvosita, xarakatlantiruvchikuch;
   
2. 
   Transport – iqtisodiyotningtarmog‘i;
   
3. 
   Transport, aniqrog‘itransportyo‘llari – buishlabchiqarishinfratuzilmasiningyetakchitarmog‘i, xo‘jaliktarmoqlarivaaholiningjoylashuvidamuhimomil (yo‘liyaxshimamlakatboybo‘ladi, boymamlakatlarningyo‘llariesahammavaqthamyaxshibo‘lavermaydi);
   
4. 
   Transportninguzatuvchanlik, bog‘lovchilikfunksiyasiborligisababliualoqatizimibilanjudayaqindanaloqador, binobarin, aloqatizimidagiyangio‘zgarishlar (teleradioaloqalari, internetvaboshqalar) an’naviytransporttarmoqlariningrivojlanishigao‘zta’siriniko‘rsatadi.
   

Ma’lumki, O‘zbekistonMarkaziyOsiyoningqoqo‘rtasidajoylashgan. Buerda “joylashgan” deganso‘zaynivaqtdauningtransportgeografikxususiyatini, o‘rninihambelgilabberadi. Darhaqiqat, respublikamizningbundaytransportgeografiko‘rni, uningmarkaziyligini, kesuvchanligini (ya’nitranzitligini) aksettiradi, shubilanbirga, mamlakatimizningJahonokeanidanuzoqda, ichkaridajoylashganliginibildiradi.
Qadimda, respublikamizninghozirgihududidaquruqliktransporti, aniqrog‘ikarvonyo‘llaryaxshirivojlanganbo‘lgan.
Xususan, uningBuyukipakyo‘lidajoylashganligiyurtimizdasavdo, madaniyat, hunarmandchilikningrivojlanishigakattata’sirko‘rsatgan. Temiryo‘llaresabuerda XIX asrningoxiridava XX asrboshlaridaqurilgan. BularKaspiyortitemiryo‘li, ya’nihozirgiTurkmanboshi (Krasnovodsk) – Andijon (1886-1902-1906 y.y.) hamdaOrenburg – Toshkentyo‘llaridir. Keyinchalikboshqamahalliyvaxalqaroyo‘llarhamqurildi, ayniqsaQuyiAmudaryoyo‘nalishidabarpoetilgantemiryo‘l, masalanQo‘ng‘irot, Beynau – Makat – AleksandrovGay(Saratovobl.) muhimahamiyatkasbetdi.
Biroq, respublikamiztransportto‘riuningturlihududlarinibog‘lashnuqtainazaridanyagonatizimnitashkiletmasdi. SHubois, mustaqillikyillaridatransportxavfsizligigahamjiddiye’tiborqaratildi, qisqamuddatmaboynidaRespublikamarkaziniQQRvaXorazmbilanbog‘lovchi 2017 yilda “Navoiy - Uchquduq – Miskin – Nukus”, Surxondaryoviloyatinibog‘lovchi2007 yilda “Toshg‘uzar – Boysun – Qumqo‘rg‘on”(uzunligi 223 km), Farg‘onavodiysinibog‘lovchi2016 yilda “Angren-Pop”(uzunligi 90 km, tuneluzunligi 19,7 km)temiryo‘llariqurilibishgatushirildi. 2018 yilya’nijoriyyilboshidaBuxoro (Kagon)danOlot-Gazliorqalito‘g‘riMiskingayangitemiryo‘lqurilibishgatushdavabuoraliqmasafalarniyanadaqisqartirdi. Natijada, hozirgikundaQuyiAmudaryomintaqasivaSurxondaryoviloyatigaborishuchunavvalgidekTurkmanistonhududigayokiFarg‘onavodiysigaborishuchunTojikistonhududigachiqishtalabetilmaydi. SHuningdek, temiryo‘llarnielektrlashtirish, tezyuraryo‘nalishlarnijoriyqilishdahamyutuqlarimiztalaygina (masalan, Toshkent – Samarqand-Karshi-SHaxrisabzoralig‘idaqatnaydigan “Afrosiyob” tezyurar, Toshkent – Samarqand-Buxorooralig‘idaqatnaydigan “SHarq” tezyurarpoezdi).
YAngidanta’mirlangantemiryo‘lvakzal (Toshkent “SHimoliy” va “Janubiy” vakzallari, Samarqand, Buxoro (Kagon), Urganch, Andijon, Qarshi, SHahrisabz, Termizvaboshqatemiryo‘lvakzal)lariningfaoliyatolibborishihambusohadatubislohatlarningdavometayotganliginingbelgisidir.
Avtomobilyo‘llariniqurishhammamlakatimiziqtisodiysiyosatiningustuvoryo‘nalishidir. SHubois, magistralyo‘llarniqaytaqurish, ta’mirlash, yo‘lbo‘yiinfratuzilmavayo‘lbo‘yiiqtisodiyotinirivojlantirishkattaahamiyatgaega. Ayniqsa, so‘ngibiryildaqo‘shnimamlakatlarningkattashaharlarigatezyuraravtobuslarningToshkentvarepublikamizningboshqashaharlaridanqatnashi, avtobusshohbekatlarning (Toshkentvaboshqalar) qaytata’mirlanayotganligi) hamyanadabusohaningrivojlanishidandalolatbermoqda.
SHubilanbirga, transportningboshqaturlari – havo, quvurtransportihamrivojlanibbormoqda. RespublikamizpoytaxtiToshkent (3+1=4 taaeroportmavjud) hamdaUrganch, Navoiy, Samarqand, Buxorovaboshqaviloyatmarkazlarishaharlaridaxalqaroaeroportlarqurildivazamontalablarigamosqaytata’mirlandi. Aynikundanafaqatichkihavoyo‘llarida, hattojahonning 30 dankuproqshaharlarigaToshkent, Samarqand, Buxoro, Urganchvaboshqashaharaeroportlaridanhavoqatnavlariyo‘lgaqo‘yilganvaharyilibirnechayuzminglaryo‘lovchilarqatnamoqdavahattoturizmningrivojlanishigajudakattahissaqo‘shmoqda.
Transportningasosiyfunksiyasiyukvayo‘lovchitashish 1996 va, xususan, 2003 yillargachaharxilo‘zgaribbordi, o‘sish - pasayishko‘rsatkichlaribir - birinialmashtiribturdi. 2004 yildanboshlabesabuko‘rsatkichlarmuntazamravishdao‘sibbormoqda. Masalan, 2015 yildayuktashish 2009 yilshganisbatan 109,9 foizga, yo‘lovchitashish 106,2 foizgaortgan.
Hozirgipaytdatransportsohasida 300 mingkishiband, bubarchaiqtisodiyotsohasidabandbo‘lganlarning 4 foizinitashkilqiladi. Transportnirivojlantirishuchunajratilganjamiinvestitsiyahajmi 2009 yilda 27,6 foizgatengbo‘lgan (2015 yilda 15,7 %). Ko‘rinibturibdiki, mamlakatimizrahbariyatitransporttizimi, transportmustaqilligivaxavfsizligigakattae’tiborqaratmoqda.
2016 yildaO‘zbekistondatransportningbarchaturlariorqali 1450 mlntonnayuktashilgan. Jamitashilganyukning 80 foizgayaqinibirginaavtomobiltransportizimmasigatushadi. Qolgantransportturlariningbuboradagiko‘rsatkichlarianchapast. Yiligao‘rtacha 6100, mlnkishiyo‘lovchisifatidatashiladi , uning 90 foiziavtomobiltransportigato‘g‘rikeladi.
O‘zbekistondajamiumumiyijtimoiyfoydalanishdabo‘lgantemiryo‘llaruzunligi 4300 km, har 10 mingkvkmmaydongazichlik 95 kmnitashkilqiladi. Tabiiyki, hududikattamintaqalardatemiryo‘llaruzunligihamkatta. Masalan, Qoraqalpog‘istondau 844 km, Navoiyviloyatida 469 kmvah.k. AynivaqtdamaydonikichikAndijonvaSirdaryoviloyatlaridatemiryo‘llaruzunligihamanchaoz.
Qattiqqoplamaliavtomobilyo‘llaruzunligirespublikamizda 41,6 mingkmyokitemiryo‘lllarganisbatan 10 martaziyod; zichlikhar 1000 kvkmmaydonga 92,7 km – buko‘rsatkichhamdeyarli 10 barobarortiq. SHuo‘rindaaholigeografiyasivaavtomobilyo‘llarzichligio‘rtasidagiqonuniyatniyanabirborta’kidlasho‘rinli. Ma’lumotlargaqaraganda, engyuqoriavtoyo‘llarzichligiaholizichligiengyuqoribo‘lganAndijonvaFarg‘onaviloyatlaridakuzatiladi. BuholatNamangan, XorazmvaSirdaryoviloyatlaridahamanchayuqori, cho‘llikmintaqalardaesaujudapast.
TaniqlirusolimiN. N. Baranskiyfikricha, yo‘llarvashaharlarharqandayhududningiqtisodiyasosini (“qovurg‘asini”) tashkilqiladi. CHindanhamaynanularbirgalikdajoyningiqtisodiysalohiyatini, geografikjihatdano‘zlashtirilganlikdarajasiniyoki, boshqachaqilibaytganda, iqtisodiyotining “geografikgeometriyasini”iqtisodiygeografikasosinio‘zidaaksettiradi. Mamlakatimiziqtisodiyxaritasidabundayo‘zigaxosgeometrikshakllarvujudgakelgan. Masalan, ularjumlasigaSamarqand (Juma) – Buxoro (Kogon) – Qarshi (Qashqadaryost.), Sirdaryo – Jizzax – Xovosuchburchaklari, Farg‘onaxalqasi (Qo‘qon – Namangan – Andijon - Marg‘ilon) kabilarkiradi. Ba’zan, buyo‘nalishlardatemirvaavtomobilyo‘llarbirgalikdajoylashganbo‘lib, ularbirgalikdahududniyanadamustahkamroqbirlashtiradi (“mixlaydi”).
Bundayshakllarningayrimlaritranschegaraviybo‘lib, ularqo‘shni, hududitutashbo‘lgandavlatlarnihambog‘laydi. Masalan, tabiiygeografikmiqyosdagiFarg‘onaxalqarohalqasiXo‘jandvaO‘shnihambirlashtiradiyokiGazo‘choq – Urganch – Doshhovuz, Taxiatosh (Nukus) halqasihamshungao‘xshashgeosiyosiymohiyatkasbetadi. Turkmanistonbilantutashbo‘lganO‘zbekistonhududlaridaTurkmanobod – Pitnyak – Uchquduq – Navoiy “trapetsiyasi” hamko‘zgatashlanadi. Qoraqalpog‘istondaNukus – Qo‘ng‘irot – Chimboy “konussimon”temiryo‘liushbumintaqatabiiy-iqtisodiyimkoniyatlaridanfoydalanishdaahamiyatgaega. Avtoyo‘llargeografiyasidaesaSamarqand – G‘uzor – Shahrisabz – Samarqandhalqasiyo‘lovchilartashishdakattao‘rintutadi.
2016 yilyakunlarigako‘ra, temiryo‘llarorqali 95,8 mlntonnayukva 13 mlnyo‘lovchitashilgan. Yuktashishaylanmasishuyilda 95,8 milliardt/kmnitashkiletgan.
Yo‘lovchilarnitashishaylanmasi 85,5 mlrdyo‘lovchi/kmbo‘lib, buko‘rsatkichhamso‘ngi 10 yilda 3 martagako‘paygan. MintaqalarmiqyosidayuktashishdaToshkent, NavoiyvaFarg‘onaviloyatlariko‘zgatashlansa, yo‘lovchitashishdaToshkentmintaqasikeskinajralibturadi. Temiryo‘llardatashilganyuklarningdeyarli ¼ qisminineftvaneftmahsulotlari, 22 foiziniqurilishmateriallari, 10 foizdanko‘prog‘inisement, 5 foizgayaqininiko‘mirtashkiletadi.
Ko‘rilayotgandavrdaavtomobillarorqalijami 17,2 mlntyukva 697,6 mlnyo‘lovchitashilgan. YUktashishdayuqoriroqko‘rsatkichlarXorazm, Farg‘onavaSurxondaryoviloyatlaridaqaydetiladi, avtobuslardayo‘lovchitashishbo‘yichaesa, engavvalo, poytaxt – ToshkenthamdaFarg‘onaviloyatlarioldinda.
Yuqoridaqaydetilganidek, respublikamizdaquvurvahavotransportihamrivojlanibbormoqda. “O‘zbekistonhavoyo‘llari” Milliykompaniyasiasosanyo‘lovchilartashishdakattaahamiyatkasbetsa, quvurtransportiorqaliko‘proqgazjo‘natiladi (2015 yilda 55 mlrdkubm). Respublikamizdajamimagistralquvurlarninguzunligi 17,8 mingkmbo‘lib, uning 15 mingkilometrigazquvurlarisanaladi.
Transportnafaqatmamlakatichidagivazifalarnibajaradi, uningtashqiiqtisodiyaloqalarniamalgaoshirishdahamahamiyatikatta. Bualoqalarda, xususanyuktashishda, ichkitransportdanfarqqilib, temiryo‘ltransportiyetakchilikqiladi. Turlixilyuklarniharxilyo‘nalishlardatashishdaAngrenterminaliva, ayniqsa, Navoiyshahriaeroportinegizidatashkiletilganerkiniqtisodiy-industrialzonaninghamo‘rnikatta.