Zbekiston respublikasi
Mustaqilta’limolishuchunsavollar
Download 1.96 Mb.
|
04 09 2019 ЎзИИГЯнги мажмуа лотинча4 курс
- Bu sahifa navigatsiya:
- 15-mavzu. Farg‘onaiqtisodiyrayoni (Andijonviloyati) 2 soat.
Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Sirdaryoviloyati yer yuzasituzilishiniizohlang. 2. Sirdaryoviloyatiaholisi, uningtabiiyo‘sishivazichligi. 3. Sirdaryoviloyatiningyetakchisanoattarmoqlari. 4. Sirdaryoviloyatidadehqonchiliktarmog‘igata’rifbering. 15-mavzu. Farg‘onaiqtisodiyrayoni (Andijonviloyati) 2 soat. R e j a: 1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari. 2. Aholisivamehnatresurslari. 3.Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari. 4. Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. Tayanchso‘zlar: geografiko‘rin, shaharaholisi, qishloqtaraqqiyoti, sanoatinqilobi, intensivrivojlanish, mashinashozliktaraqqiyoti,Andijonsuvombori, kanalvaariqlar, turizmvarekreatsiya,Asaka, Xonobod, Baliqchi, tumanvashaharlar, agroiqlimresurslari. Farg‘onaiqtisodiyrayonima’muriyjihatdanFarg‘onavodiysitabiiygeografikrayoniningO‘zbekistonqisminio‘zichigaoladi. UngaAndijon (4,30 mingkv.km.), Namangan (7,44 mingkv.km.) vaFarg‘ona (6,76 mingkv.km.)viloyatlarikirib, jami 18,5 mingkv. km. yokirespublikaumumiymaydonining 4,1 foizinitashkilqiladi. Ko‘rinibturibdiki, rayonhududianchakichik, uSamarqandyokiToshkentviloyatlaridanbirozkattaroq, JizzaxyokiSurxondaryoviloyatlarigasalyaqinroq. Farg‘onaiqtisodiyrayonihududidabugungikunda 9 284.100 kishiistiqomatqilmoqda. Jumladan,Andijon (3011600), Namangan (2652.400) vaFarg‘ona (3620.100) kishiyashaydi (respublikaganisbatan 29 %). Nisbiyko‘rsatkichlardaFarg‘onaiqtisodiyrayoniningmaydoniuningaholisidan 7,4 martako‘p. Demak, aholizichligihamshungamiqdordayuqori. Rayontabiiyresurslargaboyemas, undamehnatresurslariko‘proq, xolos. Binobarin, vodiyuchligini, ya’nitabiati, aholisi, xo‘jaliginipiramidashaklidatasvirlansa, uningbirinchiqavati (tabiati) nihoyatdanozik, ikkinchiqavati, ya’nidemografikvaziyatiyokiyukivazmin, xo‘jaligiesao‘rtacha. SHubois, aytishmumkinki, Farg‘onaiqtisodiyrayonidaantropogenbosimningnihoyatdayuqoriligi, yer vasuvresurslariningcheklanganligibuhududningengmuhimgeografikxususiyatlarinibelgilabberadi. Farg‘onaiqtisodiyrayoniO‘zbekistonRespublikasiyalpiichkimahsulotining 16,5 foizini, sanoatini 23,1 %, qishloqxo‘jalikmahsulotining 25,6 foizinita’minlaydi; pullikxizmatlardauningulushi 22,6 %, chakanasavdoda 22,4 %, tashqisavdoaylanmasida – 16,0 % (2016 y.). Rayonmamlakatimizhududiymehnattaqsimotidaqishloqxo‘jaligi, xususanpaxtavapilla, mevavauzum, sanoatidaesaavtomobilsozlik, to‘qimachilik, kimyovaneftkimyosigaixtisoslashgan. Geografiko‘rni, siyosiygeografikvaziyatitranschegaraviybo‘lganligisabablibuerdatransportinfratuzilmasiancharivojlangan. Bualoqayo‘llariTojikistonRespublikasiningSug‘d, Qirg‘izistonRespublikasiningBotken, JalolobodvaO‘shviloyatlaribilanbog‘langan. Umumanolganda, rayonijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishiningzaiftomonlariuningijobiy-kuchlitomonlariganisbatanustunlikqiladi; tabiiyresurslargaboyemasligi, anklaviqtisodiyvasiyosiygeografiko‘rni (ufaqattormasofadaO‘zbekistonning – Toshkentviloyatibilanchegaradosh) uningzaiftomonlarihisoblanadi. Ijobiy (kuchli) tomoniesaasosanmehnatresurslariningko‘pligidadir. Andijonviloyati. 1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari. O‘zbekistonRespublikasiningmaydoniengkichik, biroqaholisiengko‘pbo‘lganmintaqalaridanbiri – Andijonviloyati 1941 yildatashkiltopgan. O‘tganasrning 60-yillaridauqo‘shniNamanganviloyatibilanbirlashib, Andijonviloyatinomidamavjudbo‘lganvaso‘ngrayanaavvalgirasmiymaqomivahududiqaytatiklangan. Viloyatmaydoni 4,30 mingkv. kmvabunuqtainazardanumamlakatimizdaSirdaryoviloyatidan (4,28 mingkv. km) oldindaturadi, xolos. Atigi 0,96 foizrespublikamaydoniniegallaganushbuhududda 3 011.600 kishiyokimamlakatjamiaholisining 9,6 foiziyashaydi (aholisonibo‘yichaFarg‘onaiqtisodiyrayonidaikkinchi, respublikamizdato‘rtinchio‘rindaturadi). Ma’muriyjihatdanAndijonviloyativiloyatgabo‘ysunuvchi 3 ta (Andijon, Asaka, Xonobod) shahar, 14 tumanlari (Andijon, Asaka, Baliqchi, Buloqboshi, Bo‘z, Jalaquduq, Izboskan, Marhamat, Oltinkul, Paxtaobod, Ulug‘nor, Xo‘jaobod, SHag‘rixon, Qo‘rg‘ontepa), 8 tatumangabo‘ysunuvchishaharlarhamda 78 tashaharchava 90 taqishloqfuqarolaryig‘inlaridaniborat. Qishloqaholipunktlari 458 ta. Viloyatning 7 ta, ya’nijamitumanlariningtengyarmibirsanada - 1962 yildatashkiletilgan. Eng “yangi” tumaniBuloqboshibo‘lib, u 1992 yilda, asosanXo‘jaobodtumanidanajralibchiqqan. Engkattatuman - Qo‘rg‘ontepaengkichiktuman - Buloqboshidan 2,6 martakatta.Unchakattamaydongaegabo‘lmaganviloyatrespublikahududiymehnattaqsimotida, milliyiqtisodiyotningshakllanishidamuhimrolo‘ynaydi. Umamlakatimizning 5,7 foizyalpiichkimahsulotini, 12,5 % sanoatva 10,7 foizqishloqxo‘jalikmahsulotinita’minlaydi. Viloyatningxo‘jaligiindustrial-agraryo‘nalishgaegabo‘lib, u, engavvalo, mashinasozlik (avtomobilsozlik), to‘qimachiliksanoattarmoqlariga, paxtavapillaetishtirishgaixtisoslashgan. 1.1. Geografiko‘rnivatabiiyboyliklari. ViloyathududiFarg‘onaiqtisodiyrayonivaO‘zbekistonRespublikasiningchekkasharqidajoylashgan. UQirg‘izistonRespublikasiningJalolobodhamdaO‘shviloyatlaribilanchegaradosh. RespublikamizdoirasidaesaAndijonviloyatijanubi-g‘arbdaFarg‘onavashimoli-g‘arbdaNamanganviloyatlaribilanqo‘shni. Erustituzilishibalandlik, adirvatekisliklardaniborat, engbalandnuqtalarijanubvachekkasharqda – Xo‘jaobodvaQo‘rg‘ontepatumanlaridajoylashgan(1350-1550 m.). Andijonguruhrayonlariniviloyatningjanubisharqdajoylashganhududlaridan 800-900 metrbalandlikdagiadirzonasiajratibturadi. SHuadirning (Teshiktoshadirlari) janubiyqismidaG‘arbiyPolvontosh, SHarqiyXartum, Gumxona, JanubiyOlamushukkabineftkonlarimavjud. Neft-gazkonlariSHahrixon-Xo‘jaobod, Polvontosh. Sultonoboddag‘ishtxomashyosianiqlangan. Qurilishmateriallarisanoati-g‘ishtishlabchiqarishuchunxom-ashyolarbor. Iqlimikontinental; yillikyog‘in-sochinmiqdorivodiyningboshqaqismlarigaqaragandako‘proq (500 mm. atrofida). Viloyatxo‘jaligivaaholisinihududiytashkiletishdaOqbo‘rahamdaAravansoydaryolariningahamiyatikatta. Andijonsuvomboriva 100 mingkVtquvvatgaegabo‘lganAndijonSESqurilgan. ViloyathududidaJanubiyAndijon, KattaFarg‘ona, JanubiyFarg‘onakanallarimavjud. SHuningdek, Asaka, Otchoparsuvomborlari, Norinchapqirg‘oq, Ulug‘nor, Ozod, Ko‘tarma, Xalqobod, Kishkish, Xo‘jaqatortol, YAngiariqkabikanalvaariqlar, SHahrixonsoyvaAndijonsoysoylarimavjud. 2. Aholisivamehnatresurslari.Andijonviloyatiaholisi3 011.600 kishibo‘lib, viloyatningengmuhimgeografikjihatibuerdaaholiningzichjoylashuvidir. Tumanlariningaholisi -Bo‘ztumanidan 61 mingkishidanSHahrixontumanidagi 252,0 mingkishigachafarqqiladi (tafovut 4.14 gabarobar). Viloyatbo‘yichaaholizichligi 1 kvkmga 635 kishi - bunafaqatO‘zbekistonda, balkibutunMDHmamlakatlaribo‘yichahamengyuqoriko‘rsatkichhisoblanadi. Asakatumaniesa, Asakashahritumangabo‘ysinuvchimaqomgatushirilganidanso‘ng, O‘zbekistondaaholizichligibo‘yichaengoldingio‘ringachiqiboldi. SHahrixondazichlik 880 kishi – buhamrespublikamizdaengyuqoriko‘rsatkichlardanbirisanaladi. Boshqahududlardabo‘lganidek, buerdahamaholisoniningo‘sishito‘liqtabiiyko‘payishasosidabo‘lmoqda. Har 1000 kishiganisbatantug‘ilish 22,6, o‘lim 4,9 promilleni, tabiiyko‘payish 17,7 ‰yoki 1,77 foiznitashkilqilgan. Tug‘ilishningumumiyko‘rsatkichi 2016 yilda 23,5 promillegatengbo‘lgan. Hozirgikundajami 11 shaharva 83 tashaharchalardajamiaholining 53,5 foiziyashaydi. Buko‘rsatkichbo‘yichaAndijonNamanganvaFarg‘onaviloyatlaridankeyingi 3-o‘ringachiqiboldi. Bevositaurbanistiktarkibgakelsak, viloyatda 1 tayirik - Andijonshahrida 388,4 mingkishiaholibor; Asakada 60, SHahrixonda 66 mingkishiyashaydi. Andijonviloyatiningikkinchimuhimboyligi - buuningmehnatresurslaridir (birinchisi - agroiqlimiyresurslar). Viloyatdamehnatgalayoqatliyoshdagiaholisoni 1670 mingkishi, iqtisodiyfaolaholi 1340 vaiqtisodiyottarmoqlaridabandaholi 1310 mingkishinitashkilqiladi. Jamibandbo‘lganlarning 71,4 foizimoddiyishlabchiqarishda, qolganlarinomoddiysohalargato‘g‘rikeladi. Sanoatda 11,8 %, qishloqvao‘rmonxo‘jaligida 38,1 %, transportvaaloqada 2,6 %, qurilishda 5,2 %, savdo, umumiyovqatlanish, moddiytexnikata’minotida 8,0 % band. Nomoddiyishlabchiqarishsohalaridanta’lim, madaniyat, san’at, fanvailmiyxizmatlarda 11,1 %, sog‘liqnisaqlash, jismoniytarbiyavaijtimoiyta’minotda 5,9 %, uyxo‘jaligivaaholigamaishiyxizmatko‘rsatishda 2,5 % iqtisodiyfaolaholiishlaydi. 3.Iqtisodiyoti,uningtarmoqlari.Andijonviloyatixo‘jaligi, avvale’tirofetilganidek, industrial – agraryo‘nalishgaega. Buturdagimintaqalarmamlakatimiziqtisodiymakonidaunchako‘pemas. Viloyatyalpihududiymahsulotining 26,7 foizinisanoat, deyarlishunchasiniqishloqxo‘jaligita’minlaydi; transportvaaloqaningulushi 6,5 %, savdovaumumiyovqatlanishniki 6,3 %, qurilishniki - 4,5 % vah.k. (2015 y.). Sanoati. MustaqillikyillaridaAndijonviloyatisanoatitezrivojlanibbordi. ViloyatningAsakashahridajoylashganavvalgi “UzDEUavto” – hozirgi “GM Ozbekiston” qo‘shmakorxonasiasosidaro‘yberdi. Asakadagizavodqurilishi 1994 yildaboshlanib, undan 1996 yildabirinchio‘zbekavtomobiliishlabchiqarilgan. Umumiyloyihaquvvatibiryilda 270 mingdonaavtomobilishlabchiqariladi. Dastlab, zavodkonveyeridanturlirusumdagizamonaviyavtomobillar: “Tiko”, “Neksiya 1 va2”, “Matiz”, “Damas”, “Lasetti” vaboshqaavtomobillarishlabchiqarildivaishlabchiqarilmoqda.Mashinasozlik, aniqrog‘iavtomobilsozlikviloyatsanoativaumumanmintaqaiqtisodiyotiningyetakchitarmog‘ihisoblanadi. Uninghissasigajamiyaratilgansanoatmahsulotining 75,8 foizito‘g‘rikeladi. Engilsanoatmahsulotiningqiymati 10,9 %, oziq-ovqat – 3,4 % Andijonviloyatisanoatiningtarmoqlartarkibi. 1-jadval. (jamimahsulotqiymatiganisbatanfoizda)
Sanoattarmoqlaridoirasidaishlabchiqarishhajmivaasosiysanoatkorxonalariturlicha. Viloyatdajamiyiriksanoatkorxonalari 54 ta. Viloyatdataxminan 500-600 mln. kVtsoatelektrenergiyaishlabchiqariladivauni 100 mingkVtquvvatigaegabo‘lganAndijonSESberadi. Kimyovaneft-kimyosanoatidamahalliykonlardanozmiqdorda (90-100 mingtatrofida) neftqazibolinadivauFarg‘onaneftniqaytaishlashzavodigajo‘natiladi. Ushbutarmoqda “UzKoraKo” va “UzDongjuPeintKo” qo‘shmakorxonalarifaoliyatko‘rsatmoqda. Mashinasozlikvametallniqaytaishlashsanoatiningengyirikkorxonasi, albatta,“GM Ozbekiston” QKhisoblanadi. Utarmoqning 80,4 foizmahsulotini, viloyatsanoatishlabchiqarishhajmining 62,3 foizinita’minlaydi. SHuningdek, buerda “Pritsep” AJ, “UzKodji ”, “UzTongXongKO”, “UzDongYAngKo”, “UzSemYUngKo”, “UzDongVongKo” qo‘shmakorxonalarimavjud (aksariyatiJanubiyKoreyaRespublikasibilanhamkorlikdayaratilgan). Mashinasozlikvametallniqaytaishlashsanoattarmog‘igaqarashliqatortajribavata’mirlashmexanikavaboshqazavodlarbor (“Andijonkabel”, Aviamexanikazavodi, “Idaselektronikasistem” vah.k).Ularichidamahsulotqiymatibo‘yicha “UzDongYAngKo”qo‘shmakorxonasiavtomobilishlabchiqaruvchizavodidankeyingiikkinchio‘rindaturadi - utarmoqning 6,4 foizmahsulotiniberadi. Paxtatozalashzavodlaribarchatumanlaridajoylashgan. Ularbiryildaob-havo, paxtahosiligaqarab 95-100 mingtonnapaxtatolasiishlabchiqaradi. Xuddishundaysharoitdao‘rtacha 20-23 mingtonnatozalangano‘simlikyog‘iolinadi (AndijonvaAsakashaharlari). 2015 yilda 217,7 mingavtomobil, 860 mingdonapodshipnik, 9098 donavelosiped (uni “Aviamexanikazavodi” AJberadi) ishlabchiqariladi. SHuningdek, o‘rtachabiryilda 95-110 mingtonnaatrofidaunolinadi, uniAndijonvaAsaka, Qo‘rg‘ontepadonmahsulotlariAJberadi. Andijondahamspirtzavodi - “Biokimyo” AJbor. Qishloqxo‘jaligi. Andijonviloyatidanafaqatsanoat, balkiqishloqxo‘jaligihamyaxshirivojlangan. Andijonviloyatiumumiy yer maydoni 430,3 minggektar, shundanqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlar 256,9 minggayoki 61,1 %. Viloyatdaekinekiladiganerlarqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarning 79,3 foizigateng; uning 8,3 % pichanzorvayaylovlardaniborat. Viloyatdajamiekinmaydonlari 231,6 minggektarbo‘lgan. SHundandonliekinlar 92,1 minggamaydondaetishtirilgan. YAlpihosil 580 mingtyokirespublikag‘allasining8,2foizigabarobar. Donliekinlartarkibidabug‘doyyetakchi: yalpihosil 556 mingt, hosildorlik 66,7 s/ga. Paxtazorlar 95 minggektargayaqinbo‘lib,270 mingtonnaatrofidabo‘lib,hosildorlik 29,4 s/ga. Boshqatexnikavamoyliekinlardankungaboqar, yer yong‘oqgajudakattae’tiborberilmoqda. Viloyatdakartoshkaetishtirishhamkattaahamiyatgaega. Ko‘rilayotganyildau 7,8 minggektargaekilib, 185 mingtonnagayaqinhosilolingan. Sabzavot 38,5 minggektarniegallagan, yalpihosili 980 mingtonna. Bog‘dorchilikmaydoni 25,8 minggektarnitashkilqilgan; uzum 4,9 minggektardaetishtirilgan; yalpihosil, mosholda, 380 va 42 mingtonna. CHorvachilikmahsulotlaridantirikvazndao‘rtachago‘sht 98 mingt, sut 570 mingt, tuxum 260 mln. dona, jun 1980 tonna, pilla 3320 tonnaolinadi. Yirikshoxliqoramollarsoni 750 mingbosh, qo‘yvaechkilar 900 mingbosh. Buerdajami 6175 tafermerxo‘jaliklaribo‘lib, ularga 224 minggektar yer biriktirilgan. Ijtimoiysohalargeografiyasi.AndijonZ.M.Boburto‘g‘ilibo‘sganqadimiyvanavqironyurtdir. AynikundaAndijonshahriyaqinidaZ.M.Boburnomidagibog‘tashkilqilinganvaundaZ.M.Boburningramziyqabrivauymuzeyitashkilqilingan. Viloyatdatibbiyotmuassasalariningumumiysoni 80 tabo‘lib, ularningyarmidanko‘pibyudjettizimidafaoliyatko‘rsatadi. Har 10000 kishiga 49,4 tabemoro‘rinlarito‘g‘rikeladi. Ambulatoriya - poliklinikalarsoni 483 ta, vrachlarhar 10000 kishiga 24,7, o‘rtameditsinaxodimlari 93,1 ta. Qishloqvrachlikpunktlari (QVP) 341 tayokiharbirqishloqtumanida 24,4 tadan. Andijonviloyatidadoimiymaktabgachatarbiyamuassasalari 570 gayaqin,umumta’limmaktablari 750ta. Akademiklitseylarvakasb-hunarkollejlarimavjud. Andijonshahrimamlakatimizdaoliyma’lumotlikadrlaretkazibberishdamuhimmavqegaega. Buerda 4 taoliyo‘quvyurti, shujumladanuniversitet, tibbiyotinstitutibor; Andijontumaniningma’muriymarkaziKuyganyorshaharchasidaQishloqxo‘jaligi (avvalgipaxtachilik) institutijoylashgan. Viloyatoliyo‘quvyurtlaridajami 18 mingnafartalabatahsiloladi. Ijtimoiysohalarorasidaaholigapullikxizmatko‘rsatishvachakanasavdohamkattaahamiyatgaega. Aholiningyashashsharoitiko‘pjihatdanijtimoiyinfratuzilmashaxobchalariningqaydarajadarivojlanganligigabog‘liq. Buboradaayniqsaaholiningtozaichimliksuvi, gazvamuntazamelektrenergiyabilanta’minlanishikattamazmunkasbetadi. Andijonviloyatidaaholiningmarkazlashganichimliksuvibilanta’minlanganligi 90,0 foizbo‘lgan. Tabiiygazbilanta’minlanishichimliksuviganisbatanpastroq. Xonobodshahridayirikgazxonabarpoetilishigaqaramay, viloyatdagazbilanta’minlanganliko‘rtacha 74,2 %. 4. Investitsiya, transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. Andijonviloyatidakapitalqo‘yilmalarvaqurilishishlariyaxshiolibborilmoqda. Masalan, 2010 yildajamiinvestitsiyalarhajmi 526 mlrdso‘mnitashkilqilganbo‘lib, uning 1/5 qismidanko‘prog‘iAndijonshahriga, 22,3 foiziAsakashahriga, 10,4 foiziIzboskantumanigayo‘naltirilgan.Bo‘zvaUlug‘norqishloqtumanlarininginvestitsiyamuhitiunchaqulaybo‘lmagan. 2016 yildaro‘yxatgaolinganxorijiysarmoyalaryordamidaqurilganvafaoliyatko‘rsatayotgankorxonalarsoni 172 tabo‘lgan. Ularning 45 tasiAndijonshahrida, 18tasiAndijontumanida, 15 tasiSHahrixonda, 10 tasiIzboskandavah.k. Viloyatdajami 45 mlntonnayuk, 320 mlnkishiyo‘lovchitashilgan. Tashilganyukning 93,1 foizini, yo‘lovchilarningdeyarli 95 foiziniavtomobiltransportiamalgaoshirgan. YUkningham, yo‘lovchininghamaksariyatqisminixususiyavtomobilegalaribajarishgan. AynikundaAngren-Poptemiryo‘liningqurilibishgatushurilishiAndijonaholisinivayuktashishidakattaahamiyatkasbetmoqda. Tashqisavdoaylanmasi 2016 yilda 2895,7 mlnAQSHdollarigatengbo‘lgan. SHundaneksport 2016 yilda 936,3, import 1759,4 mlndollarnitashkilqilgan. Eksporttarkibidamashinavauskunalar – 80,1 %, importda – 80,5 foiz. SHuo‘rindata’kidlashjoizki, mashinavauskunalarimportiqiymatiularningeksporthajmidanko‘pbo‘lgan. Importdaqoravaranglimetallarhamdakimyosanoatimahsulotlari 7,4 foizdannitashkilqiladi. Ushbuimporttovarlarihamasosanavtomobilsozlikmaqsadlaridaamalgaoshiriladi. Andijonviloyatiijtimoiyvaiqtisodiyrivojlanishining ko‘rsatgichlari(2016 yil, aholijonboshiga).2-jadval.
Jamieksportning 86,6 foiziMDHmamlakatlarigato‘g‘rikeladi. Importda “Uzoqxorij” vaBoltiqbo‘yimamlakatlariustunlikqiladi (93,8 %). TashqisavdoaylanmasigeografiyasiningaynanshujihatlaribilanhamAndijonviloyatirespublikamizningboshqamintaqalaridanfarqqiladi. Viloyatichidaeksportning 75,7, importning 81,8 foiziAsakashahrizimmasigatushadi. QolganhududlardanbuxususdaXonobodshahri, shuningdek, Izboskan, SHahrixon, Andijontumanlariniqaydetishmumkin. Download 1.96 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling