Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Farg‘onaiqtisodiyrayonigata’rifbering.
2. Andijonviloyatitabiiysharoitivaresurslari.
3. Andijonviloyatiaholisi, uningzichligi.
4. Andijonviloyatidanegamashinasozliksanoatishakllandi?
5. Andijonviloyatidadehqonchiliktarmog‘iqandayrivojlangan.
6. Andijonviloyatidatransporttarmog‘iqanday?


16-mavzu. Farg‘onaiqtisodiyrayoni (Namanganviloyati) 2 soat.
R e j a:
1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
2. Aholisivamehnatresurslari.
3.Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari.
4. Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar.
Tayanchso‘zlar: Tog‘tizmalari, tog‘lihudud, tabiiyresurslar, tog‘landshafti, tog‘manzaralari, sanoattarmoqlari, intensivtaraqqiyoti, tog‘turizmi, rekreatsiya, CHortoqvaKosonsoy, agroiqlim, charvochilikrivoji. Farg‘onaiqtisodiyrayonima’muriyjihatdanFarg‘onavodiysitabiiygeografikrayoniningO‘zbekistonqisminio‘zichigaoladi. UngaAndijon (4,30 mingkv.km.), Namangan (7,44 mingkv.km.) vaFarg‘ona (6,76 mingkv.km.)viloyatlarikirib, jami 18,5 mingkv. km. yokirespublikaumumiymaydonining 4,1 foizinitashkilqiladi.
Farg‘onaiqtisodiyrayonihududidabugungikunda 9 284.100 kishiistiqomatqilmoqda. Jumladan,Andijon (3011600), Namangan (2652.400) vaFarg‘ona (3620.100) kishiyashaydi (respublikaganisbatan 29 %). Nisbiyko‘rsatkichlardaFarg‘onaiqtisodiyrayoniningmaydoniuningaholisidan 7,4 martako‘p.
Farg‘onaiqtisodiyrayoniO‘zbekistonRespublikasiyalpiichkimahsulotining 16,5 foizini, sanoatini 23,1 %, qishloqxo‘jalikmahsulotining 25,6 foizinita’minlaydi; pullikxizmatlardauningulushi 22,6 %, chakanasavdoda 22,4 %, tashqisavdoaylanmasida – 16,0 % (2016 y.).
Namanganviloyati. NamanganviloyatiO‘zbekistonRespublikasiFarg‘onavodiysiqisminingengkattahududihisoblanib, uningmaydoni 7,44 mingkv. km. BuFarg‘onaiqtisodiyrayonining 40,2 foizimaydonidemakdir.
Aholisi 2652.400 kishiyokirespublikaaholisining 8,6 foizishumintaqadayashaydi.
MamlakatmehnattaqsimotidaNamanganviloyati, engavvalo, dehqonchilik (paxta, pilla, meva, uzumetishtirish), engilvaoziq-ovqatsanoatigaixtisoslashgan. Urespublikayalpihududiymahsulotining 4.3, sanoatmahsulotining 2,8, qishloqxo‘jaligimahsulotining 7,7, chakanasavdohajmining 6,8 foizinibermoqda.
Viloyat 1967 yil 18 dekabrdatashkiltopgan. Aslidaesaudastavval 06.03.1943 yildabumaqomgaegabo‘lgan, so‘ngra, ya’ni 25.01.1960 yildaNamanganvaAndijonviloyatlariqo‘shilib, alohidabirma’muriybirliknitashkilqilgan.
Namanganviloyatiningma’muriy-hududiybo‘linishiviloyatgabo‘ysunuvchi 1 taNamanganshahri, 11 tatumani ( Kosonsoy, Mingbo‘loq, Namangan, Norin, Pop, To‘raqo‘rg‘on, Uychi, Uchqo‘rg‘on, CHortoq, CHust, YAngiqo‘rg‘on), 7 tatumangabo‘ysunuvchishaharva 120 tashaharchalardaniborat. SHuningdek, buerda 91 taqishloqfuqarolaryig‘inlariva 403 taqishloqaholipunktlarimavjud.
Tumanlariorasidamaydonibo‘yichaPopvaCHustajralibturadi. Xususan, Poptumaniningmaydoniengkattabo‘lib (2,91 mingkv. km), uviloyatumumiyhududining 39,1 foiziniegallaydi. CHusttumaniningmaydoni 0,91 mingkv.km, kichigiesaNorintumanihisoblanadi.
ViloyatdabirinchilarqatoridatashkiletilgantumanlarNamangan, CHust, PopvaYAngiqo‘rg‘onbo‘lib, ularrespublikamizdadastlabki – 1926 yildaamalgaoshirilganma’muriyislohotlargato‘g‘rikeladi. Tarixiynuqtainazardanengso‘nggisiesaCHortoqtumani, u 1980 yildaYAngiqo‘rg‘ontumanidanajralibchiqqan.
Geografiko‘rnivatabiiyboyliklari. NamanganviloyatiasosanSirdaryoningo‘ngqirg‘og‘i, Farg‘onavodiysiningshimoliyqisminiegallaydi. UO‘zbekistonRespublikasihududiningsharqiyqismida, Qirg‘izistonRespublikasiJalolobodviloyatiningjanubidajoylashgan;g‘arbdaTojikistonRespublikasiningSo‘g‘dviloyatibilan, respublikamizdoirasidaesaToshkentviloyati, janubdaFarg‘ona, janubi-­sharqdaAndijonviloyatlaribilanchegaradosh.
Viloyathududiningyarmidanko‘prog‘itog‘vatog‘oldirayonlaridantashkiltopgan. Buerdaadirmintaqasiqo‘shniviloyatlargaqaragandakengtarqalganvaubog‘dorchilik, uzumchilikhamdachorvachilikuchunqulay. SHujihatdanNamanganviloyatining yer fondihamkattaroq. Biroq, uningengchekkashimoli­-g‘arbiyqismibalandtog‘liklardaniborat.
Orografikjihatdanviloyatningg‘arbiyvashimoliyqismidagiCHotqol, QuramahamdaFarg‘onatizmalarijoylashgan. UlarningasosiyqismiPoptumanidakuzatiladi. Ushbutumanning yer ustituzilishianchamurakkabbo‘lib,balandlikamplitudasiengjanubdagi365 metrbalandlikdan 4000 metrgaetadi.
Viloyathududidaba’ziqazilmaboyliklarihammavjud (flyuorit, kumush, oltin, granitneftvab.). CHodoq, CHorkesar, Uyg‘ursoypolimetalvaqimmatbahometallarhamdaTergachi, NamanganvaMingbuloqneftkonlari, tozaichimlik (“Nestie”) suvishularjumlasidandir.
YOg‘in­sochinmiqdorig‘arbdansharqqatomonortibboradi (100-400 mm). AsosiygidrografikelementiSirdaryo, ushunomdaaynanviloyathududida, NorinvaQoradaryoningqo‘shilishinatijasidashakllanadi.
Namangandagisoylarningahamiyatiyuqoriroq: Rezaksoy, G‘ovasoy, Kosonsoy, CHortoqsoy, Namangansoyvah.k. Ushbusoylarningyuqoriqismidakichik­kichiksuvomborlariqurilgan (CHortoq, Ko‘ksaroy, Olmossoy, G‘ovasoy, Kengko‘lsoy, Rezaxsoy, Uchqo‘rg‘ondagiGESvaboshqalar).
NorindaryosiQirg‘izistonhududi, balandtog‘liklardanvodiygachiqqandanso‘ngkengyoyilibketadi. Xuddianashuerdanvodiyningaksariyatkanallariboshlanadi. Jumladan, KattaNamangan, SHimoliyFarg‘ona, KattaFarg‘ona, KattaAndijonkanallariUchqo‘rg‘onshahriyaqinidanboshlanadi. KattaNamangankanalikeyingiyillardaqurilganbo‘lib, uadirzonasiningpastroqqismlarinisug‘orishgamo‘ljallangan.
Namanganviloyatitabiiyboyliklarigauningdori-darmonuchunfoydalaniladiganturlixilo‘tlar (farmatsevtikaresurslari) hamdarekreatsiyamaskanlarinihamkiritishmumkin. BundayjoylargaCHortoq, PoptumanidagiPardaTursunsihatgohlari, Kosonsoy,YAngiqo‘rg‘on, CHusttumanlarininggo‘zallandshaftlarimisolbo‘laoladi.
Aholisivamehnatresurslari.Namanganviloyatida 2652.400 kishiistiqomtqiladivaaholiningzichligio‘rtacha 1km²ga 323 kishinitashkilqiladi.Viloyathududidaaholizichligiharxil; uNamanganshahrigabevositayaqin, sug‘ormadehqonchilikyaxshirivojlangantumanlarda (Uychi, To‘raqo‘rg‘on, Norin, Namangan) 670-800 kishigaetadi. Vaholanki, maydonibo‘yichaengkattaPoptumanidazichlik 65 kishi, xolos.
Viloyatdaaholisonigako‘raCHusttumanioldindaturadi. Buerda 235 mingkishiistiqomatqiladi. QolgantumanlariaholisiesaMingbuloqtumanidagi 115 mingkishidanNamangantumanidagi 230 mingkishigachafarqqiladi.
Aholisoniningnisbatanyuqorisur’atlardao‘sishigauningtabiiyharakatisababchidir. CHunonchi, 2015 yildatug‘ilish 21,7 promille, o‘lim 4,6 vatabiiyko‘payish 17,1 promillegatengbo‘lgan.
2016 yildaharmingkishigaviloyatgakelganlar 1,2 %, ketganlar 2,3%, migratsiyaqoldig‘i -1,1% . Kelganlarbo‘yichaNamangantumanioldinda – 2,7 ‰, ketuvchilardarajasihamaynanshuvaPoptumanidayuqori - 2,9 ‰.
Namanganviloyatidaurbanizatsiyako‘rsatkichi 2016 yilda 65,4 foiznitashkiletdi.
Engko‘pagroshaharchalarYAngiqo‘rg‘ontumanixaritasidavujudgakeldi – 18 ta. UlarningengkattalariQorachashurkentda 10760 kishi, Iskavotda 8690 kishiistiqomatqiladi.
To‘raqo‘rg‘ontumanidabundaymanzilgohlar 12 ta, ularningumumiyaholisi 66,5 mingkishi. Uychitumanida, mosravishda, 11 tava 49 mingkishi. PopvaKosonsoytumanlarida 10 tadan; ularorasidaengyiriklariCHodakda 13650, Sangda 13100 (Poptumani), Ozodshaharchasida 8740 kishi (Kosonsoytumani) istiqomatqiladi.
ViloyatmarkaziNamanganshahrida 2015 yilboshida 570 mingaholiruyxatgaolingan. CHust – viloyatning “ikkinchi” shahrida 90,0 mingatrofida, CHortoqda 62,0, Kosonsoyda 55,0 mingaholijoylashgan.
Viloyatdaqishloqaholipunktlari 403 ta, harbirqishloqqao‘rtacha 1970 kishidanto‘g‘rikeladi.
Namanganviloyatiaholisiningmilliytarkibiharxil. Buerdao‘zbeklardantashqaritojik, qirg‘iz, rus, tatarvaboshqamillatvakillariyashaydi. O‘zbeklarjamiaholining 88,6 foizinitashkilqiladi (2015 y.), tojiklarko‘proqCHust, KosonsoyvaPoptumanlarida, qirg‘izlarYAngiqo‘rg‘onvaUchqo‘rg‘ontumanlaridajoylashgan.
Mehnatgalayoqatliyoshdagiaholisoni, 2015 yil 1 yanvarma’lumotigako‘ra, 1420 mingkishi, iqtisodiyfaolaholi 980 ming, iqtisodiyotdabandbo‘lganlar 915 mingkishi. SHundanmoddiyishlabchiqarishda 68,0 foiz, jumladan, sanoatda 13,1 %, qishloqvao‘rmonxo‘jaligida 30,2 %, transportvaaloqada 2,8 %, qurilishda 7,4 % savdo, umumiyovqatlanishvamoddiy-texnikta’minotda 9,5 foizmehnatresurslariband. Nomoddiysohalarorasidata’lim, madaniyat, san’at, fanvailmiyxizmatlar (12,8 %), sog‘liqnisaqlash, jismoniytarbiyavaijtimoiyta’minot (8,0 %) hamdauyxo‘jaligivaaholigamaishiyxizmatko‘rsatishningnomoddiyqismlari (3,3 %) ajralibturadi.
Mintaqaiqtisodiyoti, uningtarmoqlarvahududiytarkibi. Namanganviloyatiiqtisodiyotiagrar-industrialyo‘nalishgaega.
Viloyatyalpihududiymahsulotining 7,3 foizinisanoat, 34,2 foiziniqishloqxo‘jaligiberadi. Qurilishningulushi 7,8 foizga, transportvaaloqaniki 7.9, savdovaumumiyovqatlanishninghissasi 8,7 vasoliqlarsalmog‘i 7,6 foizgateng
2016 yildakichikbiznesvaxususiytadbirkorliksub’ektlarisoni 28 mingtabo‘lgan, undan 19,0 mingtasi, ya’ni 90,0 foizifaoliyatko‘rsatgan. Ularningko‘pchiliginimikrofirmalartashkilqiladi.
Sanoati. Namanganviloyatisanoatirivojlanishiengso‘nggiyillardayuqoriko‘rsatkichlargaegabo‘lmoqda. 1990 - yillardaasosanviloyatningyetakchisanoattarmog‘i – to‘qimachilikhisoblangan. Viloyat, ayniqsa, ipakgazlamalarishlabchiqarishdarespublikadabirinchio‘rindaturgan. BirginaNamanganshahriningo‘zidaikkitayirikipakgazlamaishlabchiqarishgaixtisoslashgansanoatkorxonalari–kombinatlarmavjudbo‘lgan.
Hozirgivaqtdaviloyatdafaoliyatko‘rsatayotgankorxonalarsoni 2380 danko‘proq, shundanyiriklari 55 ta. Jamisanoatkorxonalarida 180,5 mingkishixizmatqiladi.
Umumiysanoatmahsulotining 59,0 foizinixalqiste’molmollaritashkilqiladi. Ularning 61,2 foiziesaoziq-ovqatmahsulotlariga, 15,7 foiziengilsanoatmahsulotlarigato‘g‘rikeladi.
Og‘irsanoat, xususan, qurilishmateriallarisanoatininghissasikam.
O‘rmon, yog‘ochniqaytaishlashsanoatibirmunchaajralibturadi.
2016 yildaviloyatda 8956 mingkv. mruberoid (“Uzruberoid” MCHJva “Rou-Tom” qo‘shmakorxonasi, Poptumani), 9958 mingkv. myumshoqtomyopg‘ichmahsulotlar, 89,2 mingt. omuxtaem, 8,9 mingt. xo‘jaliksovuni, (2010 yilgaqaraganda 4,2 barobarziyod), 9846 mingkv. mipgazlama, 3390 mingdonatrikotajmahsulotlari (oldingiyilganisbatan 2,1 martako‘p), 83,7 mingt. paxtatolasiishlabchiqarilgan. Oziq-ovqatmahsulotlaridan 15 mingt. o‘simlikyog‘i, 45009 sh/bmeva-sabzavotkonservalari, 7,8 mingt. sutvasutmahsulotlaritayyorlangan.
Viloyatsanoatkorxonalariningko‘pchiligipaxtatozalashvameva-konservazavodlaridaniborat. Paxtatozalashzavodlaribarchatumanlarmarkazlarida, konserva - Namangan, To‘raqo‘rg‘on, yog‘zavodlariNamangan, Uchqo‘rg‘ondajoylashgan. Xorijiyinvestitsiyalaryordamida 103 taqo‘shmakorxonalar (2017 yilda 17 taQK) faoliyatko‘rsatmoqda. Ularningengko‘piNamanganshahri (38 ta) hamdaNamanganvaUychitumanlarida (9 tadan) tashkiletilgan. SHuningdek, buturdagikorxonalarPop, Kosonsoy, CHust, To‘raqo‘rg‘onvaboshqatumanlardahammavjud.
Viloyatqishloqho‘jaligi. Viloyathududi, uningqatoradirlariquyoshgaro‘paraturganligi (“kungey”) hamijobiyahamiyatgaega. BuerdaSHimoliyFarg‘onakanali, KattaAndijon, KattaNamanganvaKattaFarg‘onakanallariasosiysug‘orishmanbalarihisoblanadi.
Namanganviloyatiningumumiy yer maydoni 718,1 minggektar, uning 390,3 minggektariqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlardir (54,3 %). Sug‘oriladigan yer maydonlariviloyatda 237,8 minggayokiqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarning 60,9 foizigateng. Norin, Mingbuloq, Uychi, Uchqo‘rg‘on, Namangantumanlariqishloqxo‘jaligidafoydalaniladiganerlarningdeyarli 100 foizisug‘oriladiganerlardaniborat.
2016 yilda 115 minggektarmaydongadonliekinlarekilgan, shujumladan, bug‘doy 105 mingga , yalpihosil 498 va 459 mingt. Harbirgektardan 51 sentnergayaqinbug‘doyolingan. Paxtamaydoni 80 mingga, yalpihosil 213.100 tonna, hosildorlik 27,4 s/ga.
Boshqatexnikavamoyliekinlardankungaboqarajralibturadi. 2015 yildaesa 1750 gabo‘lgan, yalpihosil 2454 tonna; yer yong‘oq 2016 yilda68 gaekilganvayalpihosil 455 t.
Namanganviloyatimamlakatimizdakartoshkaetishtirishdahamko‘zgako‘rinarlimavqegaegamaydoni (6,6 mingga). Buekin, xususan, YAngiqo‘rg‘on, CHust, CHortoqtumanlaridako‘proqekiladi. Viloyatbo‘yichabiryilda 220 mingtonnakartoshkaolingan. SHuningdek, sabzavot (17,0 mingga), polizekinlari (2,6 mingga) hamanchako‘p. SabzavotchilikNamanganshahriatrofida, poliz, qovun (shakarpalak, obinavvotvab.) CHustvaPoptumanlaridako‘petishtiriladi.
Em-xashakekinlaridan (14,5 mingga) ko‘proqsilosuchunmakkajo‘xoriekiladi.Viloyatadirmintaqalari, ayniqsa, bog‘dorchilikuchunqulay. Uningmaydoni 25,0 mingga, yalpihosil 145 mingtonna. Buesa, o‘znavbatida, meva-konservasanoatiuchunmuhimxomashyodir. Tokzorlarmaydonihamancha – 15,3 mingga. Umumanviloyatshirin-shakaruzumvaanorlari, “Namanganolmasi” kabilarbilanmashhur.
2016 yildayirikshoxliqoramollarsoni 560 mingbosh. Qo‘yvaechkichilikkabuerdaqulayimkoniyatlarmavjud. Ularningsoni 655 mingbosh. Buborada, engavvalo, Poptumaniajralibturadi. Biryildatirikvaznda 88 mingtonnago‘sht, 415 mingtsut, 160 mln. donatuxum, 1450 tonnaatrofidajun, 2680 tonnapillaolingan. Viloyatning, xususantog‘etaklaridaasalarichilikhamyaxshirivojlangan.
Ijtimoiysohalar. Namanganhududihamqadimiyyurthisoblanadi. Ayniqsa, Axsikentqadimiyshahritopilmalariuningqadimdankattashaharbo‘lganliginiifodalaydi. Z.M.Boburiylarotasulolasishushahardaxukmronlikqilgan. Z.M.Boburshuyurtdato‘g‘ilgan.
CHustshahrihamqadimiy, hamnavqironshahar, uerdako‘plabshoirvaolimlar ( CHustiyvaboshqalar) etishibchiqdi.
Namanganviloyatinomoddiyishlabchiqarishsohalarida 485 mingkishigayaqinyokijamiiqtisodiyotdabandbo‘lganlarning 32 foizixizmatqiladi. MintaqaYAHMdaxizmatlarninghissasi 44,6 % (2015 y.).
CHakanasavdoning 36,8, pullikxizmatlarning 64,3 foiziniNamanganshahribajargan.
Sog‘liqnisaqlashtizimidajami 70 gayaqintibbiyotmuassasalarimavjud: har 10 mingkishigabemorlaro‘rinlari - 56,4 nitashkilqiladi.
Viloyatdahar 10 mingkishiga 23 nafarvrachlarva 105 tao‘rtameditsinaxodimlarito‘g‘rikeladi. Qishloqvrachlikpunktlari 238 tayokiharbirqishloqtumaniga 21,6 tadan, qishloqaholipunktlariganisbatanqaralgandaesa 1,7 taqishloqqabittaQVPxizmatqiladi.
Markazlashgansuvta’minotiviloyatbo‘yichao‘rtacha 76 %. HattoNamanganshahriham 100 foizko‘rsatkichgaegaemas (89,7 %). ViloyatqishloqjoylarorasidaMingbuloq (87,6 %), Namangan (82,6 %) vaPop (81,3 %) tumanlaridabuvaziyatbirmunchaijobiy.
Gazbilanta’minlanishimarkazlashgansuvta’minotigaqaragandabirozyaxshiroq – 83,5 % (2016 y.). Namanganshahriaholisi 98,8 foizta’minlanganholda, yuqoriroqko‘rsatkichlarMingbuloq (90,2 %), Pop (88,7 %) vaCHust (88,6 %) tumanlaridako‘zgatashlanadi.
Viloyatdaxalqta’limitizimidajami 700 gayaqinmaktabgachatarbiyamuassasalarimavjudbo‘lgan. Umumta’limmaktablari 690 ta, harbirmaktabdao‘rtacha 600 nafaro‘quvchio‘qigan. Akademiklitseylarvakasb-hunarkollejlarimavjud. Namanganshahrida 3 taoliyo‘quvyurti, shujumladanNamanganDavlatuniversitetifaoliyatko‘rsatmoqda.
Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. Namanganviloyatihududiningichkituzilishi, geografikqiyofasi (ya’nig‘arbdansharqqacho‘zilganligi, tog‘vatog‘oldi - adirlardajoylashganligi), geografiko‘rniuningtransportinfratuzilmasirivojlanishigao‘zta’siriniko‘rsatadi. RespublikamarkaziningFarg‘onavodiysiviloyatlari, qolaversa, Qirg‘izistonvahattoXitoydavlatlaribilanavtomobiltransportaloqasiaynanNamanganviloyatihududidan (Angren - Popyo‘liQamchiqdovoniorqali) o‘tadi. SHubois, viloyatningtranschegaraviyvatranzitxususiyatikatta.
2016 yildaviloyatbo‘yicha 45,5 mlntonnaturlixilxalqxo‘jalikyuklaritashilgan.
Yo‘lovchilartashishhajmiesa 388,8 mlnkishinitashkilqilib, uNamanganshahri, shuningdek, CHust, Kosonsoy, Namangantumanlaridanisbatanko‘proq.
Ayniqsa, Toshkent-Andijontemiryo‘lining ( Anrgen-Poptemiryo‘lining) qaytaishgatushishitransporttarmog‘iningo‘sishidamuhimrolo‘ynaydi.
Namanganviloyatiningeksport-importsalohiyatihamyildanyilgao‘sibbormoqda. 2016 yildarespublikaumumiyko‘rsatkichiganisbataneksportbor-yo‘g‘i 2,8, import 1,9 foizgatengbo‘lgan. Mutloqraqamlardaeksporthajmi 125,5 mln. AQSHdollari, import – 156,9 mln. dollar; tashqisavdoaylanmasi – 260,4 mln. dollar. Eksporttarkibidaoziq-ovqatmahsulotlariustunlikqiladi – 22,5 %, paxtatolasi – 45 %. Importdamashinavauskunalarningulushi 37 foiznitashkilqiladi.
Mintaqaeksportining 77,5 foizi, importining 60,6 foizi “Uzoq” xorijvaBoltiqbo‘yidavlatlaribilanamalgaoshiriladi. QolganqismiMDHmamlakatlarizimmasigatushadi.
SHuningdek, Namanganviloyatiningijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishidaqatormuammolarmavjud. Bular: Namanganshahrivaaglomeratsiyarivojlanishinitartibgasolish, boshqarish, adirmintaqalarinio‘zlashtirish, er-suvresurslaridansamaralifoydalanishhamdageoekologikmuammolardaniborat.