Zbekiston respublikasi

Mustaqilta’limolishuchunsavollar.
1. Mirzachuliqtisodiyrayonigata’rifbering.
2. Jizzaxviloyati yer yuzasituzilishiniizohlang.
3. Jizzaxviloyatiaholisiningtabiiyo‘sishivazichligi.
4. Jizzaxviloyatidasanoatiningqaysitormog‘irivojlangan.
5. Jizzaxviloyatidaqishloqxo‘jaliginingqaysitarmog‘iyetakchi.


14-mavzu. Mirzacho‘liqtisodiyrayoni (Sirdaryoviloyati) 2 soat.
R e j a:
1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
2. Aholisivamehnatresurslari.
3.Iqtisodiyoti, uningtarmoqlari.
4. Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar.
Tayanchso‘zlar: yer resurslari, tabiiysharoit, qurilishsanoati, intensivrivojlanish, dehqonchilik, donliekinlar, ekoturizm, rekreatsiyaimkoniyati.
Mirzacho‘liqtisodiyrayoni. Mirzacho‘liqtisodiyrayonio‘tganasrning 80-yillaridaJizzaxhamdaSirdaryoviloyatlarinegizidatashkiltopgan. Uningmaydoni 25,5 mingkv. km. Sirdaryoviloyatiningmaydoni 4,3 mingkv.km. (Jizzaxviloyatiningmaydoni 21,2 mingkv. km).
Iqtisodiyrayonaholisi 2104.100 kishi (Jizzax – 1300.100 kishi; Sirdaryo – 803.100 mingkishi).
Sirdaryoviloyati. 1. Viloyatninggeografiko‘rni, tabiiysharoitivatabiiyresurslari.
SirdaryoviloyatiO‘zbekistonRespublikasiningmaydonivaaholisonibo‘yichaengkichikma’muriybirliklaridansanaladi. U 1963 yil 16 fevraldatashkiletilgan, maydoni 4,28 mingkv. kmyokirespublikahududiningbor-yo‘g‘i 0,95 foizinitashkiletadi, xolos. Buboradaumamlakatimizdaoxirgio‘rindaturadi. Aholisihozirda 803.1 mingkishi. BuO‘zbekistonjamiaholisiganisbatan 2,5 %, Mirzacho‘liqtisodiyrayonining 39,0 foizidemakdir. Aholisonibo‘yichahamviloyatengso‘nggio‘rinda.
Mamlakatimizvaiqtisodiyrayonhududiymehnattaqsimotidabumintaqaavvaloqishloqxo‘jalikmahsulotlariga, jumladanpaxta, polizekinlari, donvaboshqamahsulotlarnietishtirishgaixtisoslashgan. Xo‘jaligi, umumanolganda, hududiyagro-industrialmajmuashakligaega.
SirdaryoviloyatiO‘zbekistonyalpiichkimahsulotining 1,6 foiziniberadi, uningsanoatishlabchiqarishdagiulushi - 1,2 %. Qishloqxo‘jaligininghududiymujassamlashuvko‘rsatkichianchayuqori, ya’ni 3,8 foizgateng.
Sirdaryoviloyatima’muriyjihatdan 8 tatuman, 3 taviloyatgabo‘ysinuvchishahar (Guliston, SHirin, YAngier)daniborat. SHuingdek, viloyatda 8 taqishloqtumanlariva 2 tatumangabo‘ysinuvchishahar, 21 tashaharchalarmavjud. Qishloqfuqarolaryig‘inlari 71 tabo‘lib, ularjami 264 taqishloqaholipunktlarinibirlashtiradi.
Sirdaryotumani 1939 yilda, Guliston 1952 yilda, Boyovut 1961 yildaajratilgan. Engso‘nggituman 1988 yildatashkiletilgan (Mirzaobod).
1-jadval
Sirdaryoviloyatiqishloqtumanlarihaqidaba’zibirma’lumotlar

t/r	Tumanlar	Tashkil topganyili	Ma’muriymarkazi	Maydoni, mingkvkm	Aholisi, mingkishi (2011y.)	Aholizichligi, 1 kvkm/ kishi
1	Boyovut	05.04.1961	Boyovutsh-cha	0,52	110,7	212,9
2	Guliston	16.04.1952	Dehqonobodsh-cha	0,35	60,3	172,3
3	Mirzaobod	02.09.1988	Navro‘zsh-cha	0,64	59,8	93,4
4	Oqoltin	31.08.1971	Sardobash-cha	0,55	44,4	80,7
5	Sayxunobod	07.12.1970	Sayxunsh-cha	0,45	65,9	146,4
6	Sardoba	30.04.1964	Paxtaobodsh-cha	0,52	55,9	107,5
7	Sirdaryo	10.02.1939	Sirdaryosh.	0,55	112,6	204,7
8	Xovos	25.08.1966	Xovossh-cha	0,62	83,0	133,9
	Viloyatbo‘yicha	16.02.1963	Gulistonsh.	4,28	727,2	169,9

1.2. Iqtisodiygeografiko‘rnivatabiiyresurslari. Viloyatg‘arbvajanubi-g‘arbdaJizzax, sharqvashimoli-sharqdaToshkentviloyati, shimoldaQozog‘istonRespublikasiningJanubiyQozog‘istonviloyati, janubdaTojikistonRespublikasiningSug‘dviloyatibilantutash.

Sirdaryoviloyati yer ustituzilishiunchamurakkabbo‘lmaganholdafoydaliqazilmalargahamboyemas. Faqatginaqurilishmateriallaridaishlatiladigang‘ishtishlabchiqarishuchunxomashyonihisobgaolmaganda, (Boyovutvab.) deyarliboshqaboyliklarianiqlanmagan.
Viloyatdavegetatsiyadavriuzunbo‘lib, u 210-228 kungaetadi. Iqliminingissiqligi, vegetatsiyamuddatininguzoqligiissiq-sevarekinlaretishtirishuchunqulay. AsosiysuvresurslarigaSirdaryokiradivauhududerlarinisug‘orishgaxizmatqiladi. Respublikamizdagigazbilanishlaydiganengyirik, quvvati 3000 kVtbo‘lganSirdaryoIESviloyatningSHirinshahridaqurilgan.
Mintaqabalandligidengizsathidan 310-320 metrdanoshmaydi. Bundaytekislikuy-joyqurilishi, transportinfratuzilmasinirivojlantirishhamdaaholijoylashuviuchunqulay.
Mirzaobodtumaniningbirqismiuningasosiyqismidan “uzilgan” (eksklav) holdaMirzaobodOqoltinvaSardobatumanlariningo‘rtasidajoylashgan; Sirdaryotumanimeridianal (tik) holdacho‘zilganbo‘lsa, Xovosgorizantalko‘rinishgaega.
2. Viloyataholisivamehnatresurslari. Sirdaryoviloyatiaholisi 803.100 mingkishi.YUqoridata’kidlanganidek, mintaqaningdemografikko‘lamiunchakattaemas.
Buko‘rsatkicho‘rtacha 170 kishigateng, uBoyovuttumanida 213 kishidanortiq; o‘rtachadanyuqoridarajaSirdaryotumanidahamkuzatiladi (1-jadval).
Viloyataholisiningo‘sishirespublikaningba’ziturdoshhududlarigaqaragandabirmunchasustroq. Masalan, u 2010-2016 yillardao‘rtacha 8,6 mingkishidangako‘payibborgan.
Aholitabiiyvamexanikharakati 2-jadvaldakeltirilgan. Ungako‘ra, viloyatdatug‘ilishkoeffitsientiningtoborakamayishiniko‘rishmumkin. Jumladan, u 2016 yilda 24,3 promillegatengbo‘lgan (2010 yildatug‘ilish 22,1, o‘lim 5,5 promillebo‘lgan).
O‘limko‘rsatkichianchapast; 2015 yildauviloyatbo‘yicha 3,8 promillebo‘lgan. Aholiningtabiiyko‘payishitug‘ilishdarajasidagihududiyxususiyatlargaega. Biryildau 19,6 promille.
2-jadval.
Sirdaryoviloyatiaholisiningtabiiyvamexanikharakati
(1000 kishiganisbatan)

t/r	Hududlar	Aholitabiiyharakati				Aholimigratsiyasi
		tug‘ilish	o‘lim	tabiiyko‘payish	kelgan lar		ketgan lar	migratsiyaqoldig‘i
	Viloyatbo‘yicha	22,4 24,3	3,8 5,0	18,6 19,3	9,3 8,5		12,1 12,9	-2,8 -4,4
1	Gulistonsh.	20,0 19,9	5,4 5,7	15,6 14,2	11,8 12,2		18,5 18,5	-6,7 -6,3
2	SHirinsh.	22,3 27,6	5,1 5,1	17,2 22,5	16,0 17,8		18,9 22,0	-2,9 -4,2
3	YAngiersh.	23,0 27,5	7,1 7,3	15,9 20,2	23,1 20,1		18,2 21,0	4,9 -0,9
	tumanlar:
1	Boyovut	24,1 23,4	4,5 4,6	19,6 18,8	7,2 6,7		8,1 8,4	-0,9 -1,7
2	Guliston	26,8 24,8	5,3 5,7	21,5 19,1	9,7 7,2		8,9 9,2	0,8 -2,0
3	Mirzaobod	24,2 25,3	3,5 3,8	20,7 21,5	10,9 6,3		10,0 11,3	0,9 -5,0
4	Oqoltin	19,4 23,3	3,3 3,5	16,1 19,8	10,6 9,5		17,8 14,9	-7,2 -5,4
5	Sayxunobod	24,6 25,5	3,8 4,5	20,8 21,0	6,0 4,2		10,2 11,5	-4,2 -7,3
6	Sardoba	23,3 24,3	3,5 4,1	19,8 20,2	8,2 7,4		11,6 11,9	-4,2 -4,5
7	Sirdaryo	22,2 24,4	5,8 6,5	16,4 17,9	7,4 9,0		11,0 14,1	-3,6 -5,1
8	Xovos	24,1 26,0	4,3 4,6	19,8 21,4	6,0 6,4		11,0 10,8	-5,0 -4,4

XXasrning 60-yillaridaMirzacho‘ldashtinikomplekso‘zlashtirishdasturiamalgaoshirilishiboshlangan. Aynanshumaqsaddaalohidaviloyathamtashkiletilganvaungapoytaxtsifatidadeyarli “bo‘sh” joydaYAngier (ismijismigamonand) shahribarpoetilgan. UningqurilishiarxitektorA.Zotovloyihasibo‘yicha 1956 yildaboshlangan. Biroquko‘zlanganmaqsadigaerishaolmadi, bungaoddiygeografikomil, ya’niXovosyokiUrsatevskshamollarisababbo‘ldi. Natijada, Sirdaryoviloyatima’muriymarkazisifatidaGuliston (avvalgiMirzacho‘l) shahriolindi.

Mirzacho‘lnio‘zlashtirishuchunrespublikaningboshqaviloyatlaridan, asosanaholisizichjoylashganhududlardanaholi (dastlabmajburiy, so‘ngixtiyoriyravishda) ko‘chibkelgan.
Engso‘nggiyillardahamSirdaryoviloyatiaholisiancha “serqatnov”, ya’nimigratsionharakatchan; 2010-2014 yillardaviloyatga, har 1000 kishigahisoblaganda, 8,0-9,3 kishikelgan,11-12 kishiundanketgan, migratsiyaqoldig‘iminus 3,0-4,0 promillebo‘lgan.
Viloyatda 2016 yilgacha 5 tashahar (ularning 3 tasiviloyatgabo‘ysunuvchimaqomigaega) vashunchashaharchamavjudbo‘lgan. Ulardajamiaholining 31,1 foiziistiqomatqilgan. Urbanizatsiyajarayoniningbundaydemografikko‘rsatkichirespublikao‘rtachadarajasidan 35,8(41,3) % anchapast.
Gulistonshahrida 86,4 ming, YAngierda 37,2 ming, Xovosshaharchasida 30,2 mingaholibor.
Viloyataholisiningsermillatli. O‘zbeklarjamiaholining 76,5 foizini, tojiklar 9,2, qozoqlar 2,0, qirg‘izlar 2,1 foizinitashkilqiladi.
Viloyatdamehnatgalayoqatliaholisoni 2017 yilda 450 ming, iqtisodiyotdabandbo‘lganlar 370,0 mingkishi (2001 yilda 246 ming). Ularning 70,6 foizimoddiyishlabchiqarishsohalaridaxizmatqilishadi, shujumladan, sanoatda 9,2 %, qishloqvao‘rmonxo‘jaligida 39,1 %, transportvaaloqada 5,5 %, qurilishda 6,7 %, savdovaumumiyovqatlanishda 7,5 %. Nomoddiysohalarichidabuboradata’lim, madaniyat, san’atvafan (12, 6 %), sog‘liqnisaqlash, jismoniytarbiyavaijtimoiyta’minot (7,7 %) hamdauyxo‘jaligivaaholigamaishiyxizmatko‘rsatish (2,7 %) birmunchako‘zgako‘rinarliko‘rsatkichlargaega.
3. Mintaqaxo‘jaligivauningtarkibi. Sirdaryoviloyatiko‘proqqishloqxo‘jaligigaixtisoslashganrayonhisoblanadi. Viloyatyalpihududiymahsulotining 41,7 foiziniqishloqxo‘jaligiberadi. SanoatYAHMning 6,6, qurilish 6,7 foizinita’minlaydi. Transportvaaloqaningzimmasiga 7,7 %, savdovaumumiyovqatlanishga 6,8, soliqlarga 7,0 foizYAHMhajmimoskeladi.
3.1. Sanoati. Sirdaryoviloyatidasanoatuncharivojlanmagan. Viloyatdajami 700gayaqin, shujumladan, 35 tafaolfaoliyatko‘rsatayotgansanoatkorxonalarimavjud. Sanoatishlabchiqarishiningtarmoqlartarkibiquyidagicha: elektrenergetika 51,2 %, mashinasozlikvametalniqaytaishlash 0,4 %, qurilishmateriallarisanoati 0,1 %, o‘rmonvayog‘ochniqaytaishlash 1,5 % vah. k. Engilsanoat (asosanpaxtatozalashzavodlari) jamisanoatmahsulotihajmining 27,4 foizinita’minlaydi, oziq-ovqatsanoati 13,6 % vaun-krupa, omuxtaem 3,6 foiziniberadi. “Boshqatarmoqlar” orasidafarmatsevtikasohasiningulushiko‘proq. Demak, mintaqasanoatmahsulotiningyarmidanko‘prog‘ibirginaSirdaryoIES-gato‘g‘rikelarekan.
SHirinshahridagiSirdaryoIESrespublikamizdaengyirikelektrstansiyasihisoblanadi.
Muhimsanoatmahsulotiturlaridan 10,1 mingmetrkubmiqdoridayig‘matemirbetonkonstruksiyalarvatayyorbuyumlar (2016 yilda 52 mingmetrkub), 23,8 mingkubmetrbetonmahsulotlariishlabchiqarilgan. SHuningdek, 2017 yilda 73 mingtonnagayaqinpaxtatolasi, 580 mingkv. metratrofidanoto‘qimamateriallar, harxildori-darmonlarvamebellar, 48 mingomuxtaem, 2785 mingdonatrikotajmahsulotlari, 17 mingt. o‘simlikyog‘i, 27,5 mingt. untayyorlangan, 420 tonnabaliqovlangan. Vino-aroqvapivoichimliklariulushi 8,6 %. Asosiyiste’moltovarlaridan 22,0 mingshartlibankaatrofidameva-sabzavotkonservalari, 6,9 mingtonnago‘shtvago‘shtmahsulotlari, 18,3 mingtonnasutetishtiriladi.
3.2. Qishloqxo‘jaligi. Sirdaryoviloyatikatta yer maydonigaegaemas; uningjamimaydoni 427,6 minggektarbo‘lib, shundan 290,4 minggektariyoki 67,9 foiziqishloqxo‘jaligidafoydalaniladi.
Qishloqxo‘jaligigayaroqlierlarning 92,4 foizinisug‘oriladiganerlartashkilqiladi.
Erlarnisug‘orishmaqsadidaviloyatdaqatorirrigatsiyainfratuzilmashaxobchalari, jumladan, magistralkanalvaariqlarqazilgan (SarkisovnomliJanubiyMirzacho‘l, Do‘stlikkanalivauningmarkaziyhamdachap, o‘ngirmoqlari, Jizzaxmashinakanali, 1 va 2 mashinakanalari).SHuningdek, boshqayangierlaro‘zlashtirilganmintaqalargaxosbo‘lganqatorkollektorvadrenajlar, tashlamalarhamqurilgan.
Viloyatqishloqxo‘jaligiyalpimahsulotining 65,4 foizinidehqonchiliktashkilqiladi. Fermerxo‘jaliklariningagroiqtisodiyottizimidagiulushi 43,1 %.
2016 yildaviloyatdajami 240,6 minggektarergaturlixilekinlarekilgan.Donliekinlar 106,3 minggektarniegallagan. Yiligao‘rtacha 400mingtonnaatrofidabug‘doyolinadi. Donliekinlardanviloyatdaqismansholihamekiladi. Ushbuekinturiga 7,7 mingga yer ajratilganbo‘lib, undan 30,0 mingthosilolingan (hosildorliko‘rtacha 34,8 s/ga).
Paxtaharyilitaxminan 105-110 minggektarmaydondaetishtiriladi, yalpihosil 240 mingtonnaatrofida.
Sirdaryodaazaldanpolizchilik, xususanqovun, tarvuzetishtirish (“Mirzacho‘lqovunlari”) yaxshirivojlangan. 2016 yildapolizmaydonlari 6,1 minggektargaekilganva 270 mingtonnagayaqinhosilolingan.
Buerdasabzavotchilikhamrivojlanibbormoqda; maydoni 4,8 mingga, yalpihosili – 278 mingtonna. Aynivaqtdabog‘dorchilikvauzumchilikSirdaryodanisbatansustroqtashkiletilgan: bog‘dorchilikka 6,1 mingga, uzumzorlarga 2,5 mingga yer ajratilgan.
Yirikshoxliqoramollarsoni 295 ming, qo‘yvaechkilar 210 mingbosh.Biryildatirikvaznda50mingtonnago‘sht, 280 mingtsut, 65 mlndonatuxum, 480 tonnajunolinadi.
Viloyatda 2016 yildajami 3500 tafermerxo‘jaliklarimavjudbo‘lganvaularga 241,4 mingga yer biriktirilgan.
3.3. Ijtimoiysohalar. CHakanasavdoaylanmasiningsalmog‘ibo‘yichaGulistonshahri (viloyatjamiganisbatan 35,4 %), Sirdaryotumani (21,3 %) yetakchi. SHubilanbirgaYAngiershahrihamdaMirzaobodvaBoyovuttumanlariningulushihamkattaroq. Pullikxizmatlarninghamqishloqtumanlarivashaharlaribo‘yichataqsimlanishiharxil: bundaGulistonshahriningmavqeiyanadabaland – 55,7 %. Demak, busohamintaqadao‘tamarkazlashgan. ViloyatmarkazidantashqaripullikxizmatlarhajmiSirdaryotumanidahamkattaroqulushgaega (12,1 %).
CHo‘lsharoitidaaholinitozaichimliksuvibilanta’minlashgakattae’tiborberiladi. Viloyatbo‘yichabuko‘rsatkicho‘rtacha 80,7 foizgateng. Gulistonshaharidau 92 %, BoyovutvaMirzaobodtumanlaridahamvaziyatanchayaxshi.
Sirdaryoviloyatidajami 27 tatibbiyotmuassasalarimavjud; har 10 mingkishiga 50,3 tabemoro‘rinlari, 20,2 tavrachlarva 128,7 nafaro‘rtatibbiyotxodimlarito‘g‘rikeladi. QVPsonijami 141 tayokiharbirtumanga 17,6 tadan; taxminan 1,9 taqishloqaholipunktigabittaQVPxizmatko‘rsatadi.
Viloyatdajami 200 danortiqdoimiymaktabgachatarbiyamuassasalarimavjud. Umumta’limmaktablari 300 danko‘proq, ularningharbirida 400 yaqino‘quvchibor. Akademiklitseylarvakasb-hunarkollejlarimavjud.
Viloyatdabittaoliyo‘quvyurti – Gulistondavlatuniversitetibor.
4. Transportvatashqiiqtisodiyaloqalar. Viloyatningtransportgeografiko‘rniqulay; uninghududidanqatorxalqarovarespublikaahamiyatidagitemirvaavtomobilyo‘llario‘tadi. Guliston, Xovosmuhimtransportmarkazlarihisoblanadi. Umumanolganda, Toshkent–Xovos (YAngier) – BekobodSirdaryohamdapoytaxtviloyatlariningmuhimtransport “uchburchagi” sifatidakattaahamiyatgaega. YAqindaqurilgan, Gulistonshahrinichetlabo‘tuvchi, ZarafshonmintaqasivaQuyiAmudaryoiqtisodiyrayoniniFarg‘onavodiysibilanbog‘lovchimagistralavtomobilyo‘lihamviloyatningtransportgeografiko‘rnini, uningtranzitligivamarkaziyliginiyanadakuchaytiradi.
Viloyatda 2016 yilyakunlarigako‘ra, jami 19,1 mln. tonnayuktashilgan, uningbarchasiavtomobiltransportizimmasigatushadi. Yiligajami 178,8 mln. yo‘lovchitashilgan.
Sirdaryoviloyatidajami 85 taqo‘shmakorxonafaoliyatolibbormoqda. Jumladan,viloyatda 2017 yilda 15 taqo‘shmakorxonaochildi. SirdaryoSirdaryoviloyatiningtashqisavdoaylanmasi, jumladan, eksportvaimportirespublikamiqyosidaanchapast, mosravishda, 1,1 va 0,8 %. 2016 yildataxminantashqisavdoaylanmasi 256,3 mln., eksport 174,6, import 48,6 mln. AQSHdollarihajmida (2000 yilda 83,1 mln. AQSHdollar, eksport49,7 vaimport 33,4 mln. dollarbo‘lgan).
Eksporttarkibidaasosanpaxtayetakchilikqiladi – 68,0 %, oziq-ovqatmahsulotlari – 22,1 %; importdaesamashinavauskunalarningulushi 39,6 %, kimyosanoatimahsulotlari – 20,0 %. Keltirilganmashinavajihozlarkelgusidaishlabchiqarishjarayoninikengaytirishgazaminhozirlaydi.
Tashqiiqtisodiyaloqalarda “Uzoqxorij” vaBoltiqbo‘yidavlatlarifaolroqishtiroketishadi. Ularbilanjami 71,2 % tashqisavdoaylanmasi, shujumladan, eksportning 70,1 % vaimportning 73,5 foiziamalgaoshirilgan.

3-jadval
Sirdaryoviloyatiijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishiningasosiyindikatorlari

(2015 yil, aholijonboshigaindeks)

SHaharvatumanlarnomi	Sanoatmahsuloti	XIM	Qishloqxo‘jalikmahsuloti	Kapitalqo‘yil malar	Pudratishlari	CHakana savdo	Pullikxizmat
Viloyatbo‘yicha	1,000	1,000	1,000	1,000	1,000	1,000	1,000
Gulistonsh.	1,271	2,049	1,450	1,392	2,258	3,281	5,161
SHirinsh.	0,301	0,531	0,531	3,153	1,349	0,991	0,763
YAngiersh.	0,854	1,138	0,738	2,219	1,518	2,128	1,197
tumanlar:
Boyovut	0,652	0,385	0,885	0,325	0,767	0,399	0,318
Guliston	1,143	0,510	1,184	0,602	0,969	0,516	0,410
Mirzaobod	0,198	0,436	0,960	0,373	1,112	0,779	0,407
Oqoltin	1,488	0,625	1,061	0,435	0,380	0,490	0,368
Sayxunobod	1,533	1,038	1,239	0,566	0,655	0,324	0,365
Sardoba	0,915	0,447	1,847	2,054	0,585	0,456	0,344
Sirdaryo	1,668	2,163	0,761	1,524	1,144	1,387	0,792
Xovos	0,308	0,634	0,716	0,616	0,528	0,412	0,418

Mintaqaijtimoiy-iqtisodiysalohiyatiniyuksaltirishdaavvalamborBoyovut, Guliston, Mirzaobodtumanlarigaustuvorahamiyatberishtalabetiladi. SHuningdek, viloyatmarkazihamo‘zininghuquqiymavqeigatengbo‘lganshaharlardananchaorqada. Binobarin, Gulistonshahriningijtimoiy-iqtisodiyrivojlanishiga, uningdemografiksalohiyatiniko‘tarishgahame’tiborberishmaqsadgamuvofiq.