Ўзбeкистон рeспубликаси

Шакл ва мазмун категорияси ҳам бевосита иқтисодиётга, ıııсусан, иқтисодий таҳлилга алоқадор. Шаклнинг ўзгариши мазмун т›ъзгаришига, мазмуннинг ўзгариши шакл ўзгаришига олиб келади. Иқтисодиётда ушбу боғ1иқ1ик жуда ёрқин намоён ҳт›ълади. Масалан, аёллар сумкасининг шакли чиройлик ва чидамлик бў1иши учун унга қимматбаҳо материаллар, турли лıcхаклар ишлатилади. Натижада унинг мазмуни чидамлилиги, нурхининг нисбатан қииматлиги билан ўзгаради. Ёки оддий материал ııърнига сифатли материал ишлатиб унинг мазмунини бойитиш керак ҳтıълса, албатта шакли ҳам ўзгаради.
Шу жиҳатдан иқтисодий таҳлилда шакл ва мазмун бир-бирига узвий диалектик алоқада бўлган1иги билан ҳам методологик асос сифатида қў11анилади. Масалан, бирор бирлашма таркибида корхоналар сони унинг шаклини ташкил қилса, уларнинг нима билан шуғул1аниши, қандай, технология ишлатилиши, қанақа кадрлар билан таъмин1анган1иги каби жиҳатлар унинг мазмунини ташкил қилади. тлулар ўртасидаги боғ1иқ1икни қуйидагича ифодалаш мумкин:

Шакл	Мазмун
Маҳсулот тури	Унинг сифати, таркиби ва ҳ.к

Миқдор ва сифат категорияси, ҳам иқтисодий таҳлилда, айниқса иқтисодий жараёнлар натижасини кўрсаткичларда ифодалашда кенг қўл1анилади. Кўрсаткичлар мазмуни бўйича миқдор ва сифат кўрсаткич1арига бўлинади. Масалан, корхонада банд бў1ган ходимлар сони миқдор кўрсаткичи бўлса, уларнинг меҳнат унумдорлиги сифат кўрсаткичидир. Корхонанинг фойдаси муҳим натижавий кўрсаткич. Аммо у иқтисодий мазмуни жиҳатидан миқдор кўрсаткичи бў1са, рентабеллик даражаси унинг сифат кўрсаткичидир. Яна бошқа бир мисол. Жамоа хўжалигинıнг бир йилда етиштирган пахтаси 50,0 минг тоннани ташкил қилди. Бу миқдор кўрсаткич. Унинг 60 фоизи биринчи нав, 20 фоизи иккинчи, 15 фоизи учинчи ва 5 фоизи тўртинчи навга топширилди. Булар пахтанинг сифат кўрсаткичлари. Ёки яна шу пахтадан соф толанинг чиқиш миқдори 35 фоими ташкил қилади. Бу ҳам унинг сифат кўрсаткичларига мисол бўлади.
Улар ўртасидаги боғлиқ1ик қуйидагича ифодаланиши мумкин:

Миқдор	Сифат
Фойда	Рентабеллик
Пахта ҳажми	Толанинг чиқиши

Ушбу бобда иқтисодий таҳлилнинг айрим методологик асосла- рига тўхталдик. Фалсафий категориялар ҳаёт иникоси. Иқтисодий жараёнлар эса ижтимоий ҳаётнинг бир бў1агидир. Шу туфайли иқтисодий жараёнлами ўрганишга бағишланган иқтисодий таҳлил шу фалсафий катеторияларга асосланади.

Мазкур усуллар ёрдамида иқтисодий ҳодисалами ҳам хусусий, ҳам умумий жиҳатлари ўргани1иб, тегишли хулосалар олиниб, амалиётга татбиқ этилади.

Юқорида кўриб чиқилган билишнинг элементлари, усуллари (диалектика, анализ, синтез, индукция ва дедукция) иқтисодий-таҳлил фанида ҳам иқтисодий воқеа ва жараёнламинг ўрганишни асосини ташкил этади.

Иқтисодий таҳлил айтиб ўти1ган умумий усуллар ва хусусий жиҳат- лар билан биргаликда алоҳида фан сифатида юзага чиқиб, корхоналарни тадқиқ қилиш тизимига эга бў1ади.

2. 
   Иқтисодий таҳлилнинг фан сифатида шаклланиши ва ривожланиш босқичлари
   

Кишилик жамиятининг вужудга келиши билан инсоният онги ривожланиб ва такомиллашиб борган. Инсоният онги ривожланиши натижасида борлиқни ўрганиш борасида турли фикр ва қарашлар пайдо бў1а бошлаган. Фикрламинг шакл1а,ниб, такомиллашиб бориши натижасида маъ1ум бир фанларга асос солинган.
Ҳар қандай фаннинг вужудга келиши учун ҳаётий зарурият туғи1иши лозим. Шу туфайли фаннинг шаклланиши бирор шахснинг ижод маҳсули бўлиб қолмасдан, балки объектив жараёнга таянади.
Хўжалик фаолиятини иқтисодий таҳлил қилиш фани кўп асрлик тарихга эга бў1ган бухгалтерия учёти ва статистика каби фанлар асосида вужудга келган. Бу уcбун эса объектиВ сбарт-шароитлар яратилган.
Бухгалтерия ҳисоби бўйича биринчи асар ХВ ҳсрда Регузда пайдо бў1ди. Бунга мисол қилиб Вендрикт Катрулиннинг 1458 йилда

нашр қилинган «Савдо ва хусусий савдогар» номли китобини кcлтириш мумкин. Бухгалтерия ҳисобига бағишланган иккинчи асар 1494 йилда Венецияда нашр қилинган Лука Пачолининг

«Счётлар ва ёзувлар ҳақида»ги китобидир. Ушбу китобларда бухгалтерия ҳисобининг савдо ва кредит операциялари ёритилган. Шундай қилиб, ҳозирги бухгалтерия ҳисоби фанига ўша пайтларда асос солинган. Бу фан хўжалик юритишда асосий дастак сифатида ҳамон такомиллашиб ва замонавийлашиб келмоқда.
Барча фанлар қатори бухгалтерия ҳисоби ҳам ўз тарихи давомида такомиллашиб, бир қанча бошқа фанларнинг вужудга келиши учун методологик асос бў1иб хизмат қилмоқда. Чунки, ишлаб чиқаришнинг концентрациялашуви, корхоналаминг йириклашуви, хўжалик фаолиятининг кенгайиши иқтисодий жараён- ларнинг мураккаблашуви ҳисоб ишларини такомиллаштириш заруратини туғдирди. Шу боис, ХВИ—ХВИИ асрларда бухгалтерия ҳисобига бағишланган китоблар Голландия, Франция, Англия каби мамла- катларда чоп этилди. Натижада бухгалтерия ер куррасининг бир қисмида эмас, балки, барча мамлакатларда кенг ёйила бошлади.
Россияда бухгалтерия ҳисобига бағишланган асарлар ХВИИИ асрда пайдо бў1а бошлаган. Олдин чет эл адабиётлари рус тилига таижима қилинган бў1са, сўнгра рус олимлари ҳам бу фанга бағишланган асарлами чоп этишга киришганлар.
Рус олимларининг бухгалтерия ҳисобига бағишланган асарлари ХИХ асрда пайдо бўла бошлаган. Бунга В. С. Немчиновнинг 1840 йилда нашр қилинган икки қисмдан иборат «Ҳисоб фани» асарини мисол келтириш мумкин. Бу китобда савдо корхоналари ҳисоби тизими батафсил ёритилган. Аста-секинлик билан бухгалтерия ҳисобининг принциплари бошқа тармоқлар бўйича ҳам ёзила бошлаган. 1861- йилда Клинчеńинг «Қишлоқ хўжалиги бухгалтерияси», 1863 йилда
«Идора бўлими йўриқномаси» китоблари дунёга келган. Бу асарлар сафини Ф.В.Эзерский ўзининг «Уч тизимли бухгалтерия» (1870 й.), П.И.Рейнбот «Фабрика счётчилиги» (1875 й.), А.В.Прокофев
«Иккиёқлама бухгалтерия курси» (1884 й.) китоблари билан кенгайтирган.
Шу даврдаги ишлаб чиқариш тараққиёти иқтисодий жараён- лами тўғри ва тў1иқ ҳисобга олишни талаб қилади. Аммо ишлаб
чиқаришнинг такомиллашиб бориши, корхоналар ўртасида эркнн рақобатнинг вужудга келиши бухгалтерия маъ1умот1арини чуқурроқ ўрганишни ва уни тўғри тушунтириш заруратини туғдиради. Бу эса ўз навбатида таҳлил элементларининг вужудга келишини тақозо қилди, чунки «тижорат сирини» такомиллаштириш борасидаги жуда кўп саволларга бухгалтерия ҳисоби ва статистика фани жавоб беришга қийналиб қолади.
Корхоналами тўғри, оқилона бошқариш, унинг молиявий ҳолатини яхшилаш, рақобатбардошлик қувватини ошириш хўжалик фаолиятини чуқурроқ ўрганишни талаб қилди. Бу эса бухгалтерия баланси ва бошқа ҳисоботларда ифодаланган баъзи кўрсаткичларга изоҳ беришни талаб қилди. Булар эса ўз навбатида ҳозирги таҳлил фанининг вужудга келиши учун объектив асос бў1ган.
Булар эса ўз навбатида ҳозирги таҳлил фанининг вужудга келиши учун объектив асос бўлган.
Таҳлилнинг элементлари биринчи марта 1880 йил1арга чиқа бошлаган «Счётоводство» жумалида пайдо бўла бошлаган. Шундай қилиб, таҳлилнинг баъзи элементлари мавжуд бўлган фан
«Балансшунослик» фани пайдо бўлган.
Фаннинг «Балансшунослик» деб номланишига асос бў1ган, чунки ўша пайтларда хўжа1ик фаолиятининг натижаси асосан бухгалтерия балансида ифода этилган. Баланс маълумотларига асосан корхонанинг маб1ағи ёки улар манбаининг маъ1ум муддатда ўзгариши аниқланади. Лекин шу ўзгаришлар нима эвазига содир бўлаётганлиги, уларга қайси омиллар таъсир кўрсатаётганлиги корхона эгалари учун муҳим бў1иб борди. Бу эса балансдаги кўрсаткич1ами батафсил таҳлил қилиш заруратини вужудга келтирди.
Жамиятда ишлаб чиқаришнинг ривожланиши иқтисодий кризислар ва рақобатни ҳам вужудга келтирди. Бу борада мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов қуйидаги фикрларини баён этган: “...давом этаётган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозини ва унинг мамлакатимиз иқтисодиётига таъсирини эътиборга олган ҳолда, банк- молия тизимининг барқарорлигини таъминлаш муҳим устувор вазифа бўлиб қолмоқда.
2010 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг энг муҳим мақсади ва асосий устувор вазифаси — бу ислоҳотларни давом эттириш
ва чуқурлаштириш, мамлакатимизни янгилаш ва модернизация қилиш, 2009-2012 йи11арга мў1жал1анган Инқирозга қарши чоралар ıластурини сўзсиз бажариш ва шу асосда иқтисодий ривожланишнинг юқори ва барқарор суръат1арини, самарадорлигини ҳамда макроиқ- тисодий мувозанатни таъмин1ашдан иборатдир”ʼ.
Бундай шароитда ҳар бир корхона фаолиятининг молиявий барқарорлиги, ундаги «тижорат сири» муҳим аҳамият касб этади. Ҳундай шароитда бухгалтерия баланси маълумот1ари етарли бўлмасдан қолади. Бухгалтерия баланси билан биргаликда бошқа кўрсаткич1арнинг ифодалайдиган ҳисоботлар ҳам вужудга кела бошлади ва таҳлил кўлами кенгайди. Бу вақтгача фақат бухгалтерия баланси таҳлил қилинган бўлса, энди унга бошқа ҳисоботлар таҳлили ҳам қўши1иб «ҳисобот таҳлили» вужудга келди. Шу тарзда таҳлил шаклланиб, ривожланиб борди ва мустақил фан сифатида шакл топа борди.
Иқтисодий таҳлил фани мустақил фан сифатида шакллангунга қадар ўзига хос тарихга ва бир қанча номларга эга бўлди. Иқтисодий таҳлилнинг вужудга келиши тарихи, бу бўйîча нашр қилинган адабиётлар, унинг фан сифатида шаклланиши ва номининг ҳам такомиллашиб борганлигидан далолат беради. Шу йў1 билан иқтисодий таҳлил шаклланди ва мустақил фанга айланди. Шундай қилиб таҳлил фани ривожлангунча бир қанча эволюцион йўл1ни босиб ўтди. Мазкур эволюцион йў1 орқали таҳлил фани ривожланди ва такомиллашиб бугунги кунги ҳолатга келди. Ушбу фан ўзининг cволюцион ривожланиш йўли давомида бир қанча номлар билан аталган. Даставвал, хўжа1ик субъектларининг асосан баланс маълу- мотларини таҳлил этиш мақсадига қаратилганлиги боис собиқ иттифоқ даврида таҳлил фани «Балансшунослик» деб юритила бошланган, яъни балансни ўрганувчи, таҳлил этувчи фан деб қаралган. Бу эволюцион ривожланиш йўлини қуйидаги чизмада ҳам кўрсатиб ўтишимиз мумкин бўлади (1.1 -чизма).
Иқтисодий таҳлилнинг вужудга кеииш тарихини кўз олдимизга яққолроқ келтириш учун шу соҳага бағишланган адабиётлами хронологик жиҳатдан кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз.

Каримов И. “Асосий вазифамиз — ватанимиз тараққиёти ва халқим ʼ° ” янада юксалтиришдир”. Т.: «Ўзбекистон», 2010 й. 55-56 б.

Кишилик жамияти ривожланиши давомида бир қанча тузимларни ўз бошидан ўтказди. Жумладан, жамият тараққиётида социалистик тузум вужудга келгандан сўнг таҳлил фани режали иқтисодиётга асосланган кўрсаткичлами ва бухгалтерия балансидаги моддаларни батафсилроқ ўрганишга киришди. Бу эса таҳлил фанининг аҳамиятини оширмади.
Собиқ иттифоқда 1920 йи11арга келиб, иттифоқ иқтисодчи олимла- ридан Р.Н.Худяков «АҲâЖıҲ3 6а анcа» ва «ПерймрпҲбИе о•ıэп у 6анаııcоБепеıрнх» асарларини, Н.А. КирдфÎСОВ 1‹ОГҲОБбИ 6анаııcо- Бепеıмх» ва «Поc оэıуıэ 6анаҲГОБ 11 ндııҲз» асдрларини чоп эттирди. Бу китобларда асосан иқтисодий таҳлил бир ёқлама бўлиб, фақат бухгалтерия баланси моддаларини таҳлил қилиш усуллари тўғрисида фıкр юритилган.










Балансшунослик

Баланс таЖқини

Балансни таҳлил қилиш

Ҳисобот таҳлüи

Иқтисодий таблит

Хнъжалииı фаолияти талриили

Молиявий ва бошқарув таҳлили

Ж. 1-чизма. Иқтисодий таҳлил фанининг вужудга келиши ва