Ўзбeкистон рeспубликаси

3.2-жадвал
ой учун маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича режанинг бажарилиши

Маҳсулот тури	Ишлаб чиқариш ҳажми, млн сўоı.
	режа	ҳақиқатда	мутлақ, млн сўм.	нисбий, %
А	300	327	+27	+9,0
Б	250	225	-25	-10,0
ва ҳоказо
âАМ1	550	552	+2	+0,4

Ўтган давр ҳақиқатдаги маъ1умотлари режа кўрсаткичларининг асосланганлигини текшириш учун фойдаланилади. Бунинг учун ўтган 5-6 йил ҳақиқатдаги маълумот1арининг ўртачаси жорий йилнинг режа маъ1умот1ари билан қиёсланади.

3.2-жадвалда келтирилган маъ1умот1ар шундан дарак берадики, режа бўйича А турдаги маҳсулот ишлаб чиқариш етарлича асосланган ҳисобланади. Б турдаги маҳсулот эса тўрт давр ўртачасидан ошиқча бў1иб, бозор талабига ҳам мос тушмаган. Шунинг учун мазкур кўрсаткич [phone]) млн.сўмга кўп белгиланган. Жорий йи1 режавий кўрсаткич1арини бажарилиш ҳолатини 6-жадва1дан билиб олса бў1ади .

3.3-жадвал

Маҳсулот ишлаб чиқариш (таққослама нархларда),
млн зўм.

Маҳсулот	Ўтган йиллар				Тўрт давр учун ўртачаси		Режа (келгуси давр)
	1	2	3	4
А	280	300	300	320		300		300
Б	200	205	218	221		211		250
ва ҳоказо
Жами	480	505	518	541		511		550

Кўрсаткич1арнинг ҳақиқатдаги даражасини режадаги билан қиёс- лаш корхона фаолияти самарадорлиги оширишда фойдаланилмаган резервларни аниқлаш учун ҳам зарур. Агар режа бўйича қандай- дир тадбир бажарилмаган бў1са, у ҳолда буни маҳсулот ишлаб чиқариш ўсишида, унинг таннархини пасайтириш, фойда ва рентабеллиги ўсишини фойдаланилмаган резервлари сифатида кўриб чиқиш мумкин. Мисол учун, аниқ Б маҳсулот бўйича иннавацион чора-тадбирлар режасининг бажарилиши (3.4-жадвал).

3.4-жадвал

Инновацион чора-тадбирлар режасининг бажарилиши,

млн сўм

Тадбирлар	Режа бўйича	Ҳақиқат- даги	Режадан мутлақ оғишиш (+;-)	Режа бажарилиши
Ускуналар модернизацияси	30	22	-8	- 26

Ўрганилаётган ҳолатда янги технологиялар жорий этиш ва ускуналар модернизацияси бўйича режа бажарилмаган. Ушбу омилларнинг меҳнат унумдорлиги ўсишига таъсирини билган ҳолда, шунга боғлиқ равишда маҳсулотлар ҳажми қанчалик камайганини ҳисоблаш қийин эмас.

Иқтисодий таҳлилда у ёки бу кўрсаткичлар бўйича эришилган даражасини истиқболли режа-прогпоз маълумотлари билан таққослаш ҳам муҳим аҳамият эга. Бундай таққослаш истиқболли режа бажа- рилиши жараёнини, ҳақиқатдаги натижаламинг кутилгандан оғишини ва келгуси давр вазифаларини олдиндан кўıишга имкон беради.
Аналитик ишлар амалиётида ҳақиқатдаги натижаларни тасдиқланган норма ва стандартлар билан таққослашда кенг фойдаланилади (3.5- жадвал), у маҳсулот ишлаб чиқариш ресурслари тежалиши ёки сарҳ ошганлигини аниқлаш, улардан ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш ва маҳсулот чиқариш ўсиши ва унинг таннархини пасайтиришда фойдаланилмаган имкониятлами аниқлаш учун зарур.

3.5-жадвал

Корхонанинг материал ресурсларидан фойдаланилишига оид маълумотИар

Ресурслар	Ресурс харажатлари, т		Меъёрдан оғишиш
	меъёр бўйича	ҳақиқатда	мутлақ	фоизда
Нефть маҳсулотлари	600	615	+л5	+2,5
Хом ашё	1200	1176	-24	-2,0
Ёнилғи	2500	2750	+250	10,0
Ва ҳоказо

Иқтисодий таҳлилда ҳам ҳақиқатда эришилган натижаларни ўтган давр маъ1умот1ари билан таққослаш жуда кўп қўл1ани1ади. Бу ўргани1аётган кўрсаткичлар ўзгаришларига оид суръатларни баҳолашга ва иқтисодий жараёнлар ривожланиши тенденциялари ва қонуниятларини аниқлашга имкон беради.

3.6-жадва1

Асосий кўрсаткичлар динаоиикаси

ЙиИ- фар	Маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми		Ишчилар сони			Бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот
	мИн. сўм	базис йил- га нисба- тан % да	киши	базис йилга нисбатан % да	минг сўм.		базис йилга нисбатан % да
2003	830		1094	-	758,7
2004	910	9.6	1087	-0.7	837,2		+10,3
2005	930	2.2	1075	-1.2	865,1		+3,3
2006	1150	1.2	1064	-1.1	1080,8		+24,9
2007	1200	4.3	1000	-6.1	1200,0		+лл,0

3.6-жадва1дан кўриниб турибдики, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ўсиш, ишчилар сони эса камайиш тенденциясига эга. Бу ўсиш ва камайиш меҳнат унумдорлигини базис йилга нисбатан ортишига сабаб бў1ган.
Корхонада тегишли кўрсаткич1ами техника, технология ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш соҳасида эришилган энг яхши натижалар билан таққослаш бизнес самарадорлигини ошириш резерв- ларини излашга йўна1тири1ган бў1ади. Бунда ички корхона ва корхоналараро таққослаш бў1иши мумкин. Корхонанинг ичида кўрсаткичларнинг ўртача даражасини унинг алоҳида сегментлари ютуқлари билан таққослаш олиб борилади ва уларнинг муваффақияти сабаблари ўргани1ади. Корхоналараро қиёсий таҳлил жараёнида таҳлил қилинаётган корхонанинг кўрсаткич1ари мавжуд энг яхши натижаларга, хўжалик юритишнинг бир хи1 бош1анғич шароитларига эга етакчи корхоналар кўрсаткичлари билан таққосланади. Таҳлил қилинаётган корхонанинг фаолият натижаларини рақобатдош корхоналар маъ1умот1ари билан таққослаш катта аҳамиятга эга.
Корхоналараро таққослаш қуйидаги мақсадда олиб борилади:

• 
  корхона ва ўхшаш корхоналардаги фаолият натижалари қандай нисбатланишини раҳбариятга кўрсатиш;
  
• 
  бизнеснинг кучли ва куоҳсиз томонларига раҳбарият эътиборини жалб қилиш;
  
• 
  корхонанинг фаолият самарадорлигини баҳолаш ва унинг стратегик ва тактик сиёсатига тузатишлар киритиш учун раҳбариятга объектив баҳо бериш.
  

Корхоналараро қиёсий таҳлил соҳасида энг сўнгги ютуқ бу — бенчмаркинг. Бу нафақат хусусий соҳанинг, балки бошқа соҳалардаги фан ва амалиёт ютуқларига асосланган этилиб келаёт- ган муаммолар ҳақида олдиндан огоҳлантирувчи тизимдир. У рақобатда устунликка эришиш ва уни сақлаш учуфı талаб қилинган ахборотларни олиш инструменти сифатида фойдаланилади, Бенчмаркитıг корхона ва этакчилар ўртасида эришилган натижалардаги тафовут моҳиятини тушунишга кўмаклашади. МенежерларÎлİ янгиликлами излашга янада ундайди, инновацион фаолият учун база ҳосил қилади. Юқори раҳбариятга хусусий бизнесда стратегик ва тактик

бошқарув қарорларини бўйича ортда қолишни бартараф этишга мақбуллаштиришга, маҳсулот ва хизматлар бозорида етакчи ўрин эгаллашга кўмак1ашади.

Корхоналарни таққослаш бевосита ва билвосита бў1иши мумкин. Рақобат ва тижорат сири туфайли рақобатдош корхоналар камдан кам ахборот айирбошлашади. Шунинг учун бир корхонанинг ҳолати билан бошқасиники ўртасида бевосита таққослаш ўтказиш доимо ҳам мумкин бўлмайди — одатда, муайян соҳа бўйича эъ1он қилинган ўртача статистик маъ1умот1арга ёки акционерлик жамияти ва масъулияти чекланган жамият ҳисоботига асосланган билвосита таққослаш билан чекланишга тўғри келади.

, Таҳлил қилинаётган корхона кўрсаткичларининг ҳақиқатдаги даражасини соҳа бўйича (вазирлик, бирлашма, консем) ўртача кўрсаткич1ар билан қиёслаш ҳам иқтисодий таҳлилда катта аҳамият эга. Бундай таққослаш таҳлил қилинаётган корхонанинг ушбу соҳанинг бошқа хўжа1ик субъектлари ўртасида рейтингини аниқлаш, корхонанинг ривожланиши даражасини янада тўлиқ ва объектив баҳолаш, унинг хўжа1ик фаолияти натижалар белгиловчи умумий ва ўзига хос омилларни ўрганиш, операцион ва молиявий риск даражасини баҳолаш учун зарур.

Параллель ва динамик қаторлами қиёслаш турли кўрсаткичлар ўртасида алоқа шакллари ва йўна1иш1арини аниқлаш ва асослаш учун фойдаланилади. Шу мақсадда кўрсаткич1ардан бирини тавсиф- ловчи рақамни ўсувчи ёки камаювчи тартибда ранжирлаш ва шунга боғлиқ равишда бошқа тадқиқ этилаётган кўрсаткич1ами қай тарзда ўзгаришини кўриб чиқиш зарур.

3.7-жадвалда қишлоқ хўжа1ик экинлари ва тупроқ ҳосилдорлиги бўйича туманнинг 10 фермер хўжалигига оид занжирланган маъ1у- мотлар келтирилган. Ушбу маълумотларни ўрганиш ўргани1аётган кўрсаткич1ар ўртасида чамбарчас алоқа мавжудлигини тасдиқлайди: тупроқ сифати ошганда дон экинлари ҳосилдорлиги ўсади ва аксинча.

3.7-жадвал Дон экинлари ҳосилдорлигининг тупроқ сифатига боғлиқлиги

Хўжа1ик номери	Тупроқ сифати, балл	Ҳосилдорлик, с/га
и	31	40
2	32	42
3	33	43
4	34	43
5	35	44
6	36	44
7	37	46
8	38	47
9	39	48
10	40	48

Бошқарув қарорларининг турли вариантларини қиёслаш олдиндан таҳлилда режа ва бошқарув қарорлари асосланган ҳолда кенг қў1лани1ади. Қарор қабул қилишда унинг барча эҳтимолий вариантларини кўриб чиқиш ва қўйилган мақсадларга янада самарали усулда эришилишини таъминловчи энг яхши вариантини танлаш учун зарур.

Турли кўрсаткич1арнинг ўсиш §уръатларини тадқиқ қилинаётган вақт даври учун қиёслаш иқтисодий таҳлилда конкрет шароит ва конкрет вақт интервалида иқтисодий қонунламинг намоён бў1иш характерини ўрганиш учун фойдаланилади. Мисол учун, меҳнат унумдорлигини ошиб бориш қонуни меҳнат унумдорлиги ўсиш суръатларини меҳнат ҳақи ўсиш суръатидан юқорироқ бўлишини ҳамда шу тартибда давом этишини тдлаб қилади. Корхонанинг иқтисодий барқарор ривожланиши таъминлаш учун корхонанинг тушумининг ўсиш суръатлари унинг активларининг ўсиш суръат1аридан, фойдасининг ўсиш суръатлари эса — тушум ўсиш суръат1аридан юқорироқ бў1ишини талаб қилади. Агар бу қонунга доимо риоя қилинса, у ҳолда корхона ўзининг бозор поéициясини мустаҳкамлаш учун яхши истиқболга эга ёки аксинча.
Турли вақт даврлари учун айни бир кўрсаткичнинг ўсиш суръат1арини қиёслаш ресурслардан турли вақт кесимида (йи1, квартал, ой, кун, соат) фойдаланиш тўлиқлигини баҳолашга имкон беради.
Мисол учун, агар ўртача соатлик ишлаб чиқариш ўсиш суръати ўртача кунлик ишлаб чиқариш ўсиш суръатидан ошса, у ҳолда бу иш вақтининг ички смена йўқотишлари ўсишидан гувоҳлик беради. Агар кунлик ишлаб чиқариш ўсиш суръати ўртача йиллик ишлаб чиқариш ўсиш суръатидан юқори бў1са, у ҳолда бу кун бўйи режадан ортиқча иш вақти йўқотиш1арига изоҳ бўла олади.
Омилларнинг таъсирини ҳисоблаш, резервлар миқдорларини аниқлашда ҳам муайян омилни ишлаб чиқариш вазияти ўзгаришларидан олдин ва кейин фаолият натижалари қиёслашда кенг қўлланилади.

5. 
   Кўрсаткичларни таққослама кўринишга келтириш усуллари
   

Таҳлилда риоя қилиш муҳим шартлардан бири — кўрсаткич- ларнинг таққосланувчанлигини таъминлашдир. Чунки, фақат сифат жиҳатидан бир хил катталикларни қиёслаш мумкин.

Кўрсаткичламинг таққосланувчан эмаслиги турли сабабларга кўра келиб чиқиши мумкин: турли нархлар мавжудлиги, фаолияти ҳажми; структур ўзгаришлар; маҳсулотлар сифати бир хи1 эмаслиги; таққосланаётган кўрсаткичлар учун танланган вақт кесими ҳар хиллиги; фаолиятнинг бир хил бў1маган бош1анғич шароити (техник, табиий, иқлим ва б.); кўрсаткичлами ҳисоблашнинг усуллари турличалиги; корхонанинг ҳисоб сиёсатининг ўзгариши билан ва б. Ўрганилаётган кўрсаткич1ар таққосланувчанлигини таъминлаш учун юқорида саналган омиллар бўйича улами ягона базага олиб келиш зарур.
Биринчи навбатда барча қиймат кўрсаткич1аминг катталигига таъсир кўрсатувчи (ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулотлар қиймати, тушум, таннарх, фойда, материал харажатлари ҳажми, захиралар, асосий воситалар ва б.) инфляция билан алоқадорликда нарх ўсишини эътиборга олмоқ зарур. Ушбу омилнинг таъсирини холислантириш учун, таққосланаётган кўрсаткич1ар бир хи1 нархда ифодаланади.
Мисол учун, ялпи маҳсулотлар чиқариш таққосланувчан- лигини таъмин1аш учун унинг ҳисобот ва базис даврлардаги физик ҳажми в базис давр нархларида ифодаланади:

Бу ерда

қ, ва қт — и- кўринишдаги маҳсулотларнинг мос равишда ҳисобот ва базис даврлардаги ишлаб чиқаришнîнг миқдор ҳажми;

р — и- кўринишдаги маҳсулотламинг базис даврдаги нархи.

Бизнинг мисолимизда (3.8-жадвал) ҳақиқатдаги ялпи маҳсулотлар чиқаришнинг ўсиши қуйидагига тенг:

^{1060 —970} х 100 = 9,3 %

970

Агар у турли қийматли баҳолашни эътиборга олмай аниқланса, у ҳолда ўсишнинг орттирма кўрсаткичини оламиз:

1154 —970 _{х100 — 19%}

970

3.8-жадваИ

Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми

	Ўтган давр				Ҳисобот давр			Ҳисобот даври учун базис давр нархларида ишлаб чиқариш ҳажми
	Миг- дор, дона	нарх, сўм	сумма, минг сўм	Миқ- дор, дона		нар х, сў"	Сумма, минг сўм	миқдор, дона	нархи, сўм	Сумма, минг сўм
А	10 000	27,25	272,5	12 000		30	360	12000	27,25	327
Б	5000	37,С0	187,5	6000		39	234	6000	37,50	225
В	20000	25,50	с и о,о	20000		28	560	20000	2С,С0	510
ваб.