Ўзбeкистон рeспубликаси

7.1-жадвал Комплекс иқтисодий таҳлилда ўрганиладиган кўрсаткичлар
тизими

Меҳнат ресурслари билан боғ1ик бўлган кўрсаткичлар таҳлили	Меҳнат воситалари ҳам- да номоддий активлар билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлар тБıлили	Меҳнат ашёлари билан боғ1иқ бўлган кўрсаткиcлıЖар таҳлили
Ишлаб чиқариш ва фаолият натижавийлиги билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлар таҳлили
Молиявий ҳолат ва тўлов лаёқати билан боғлиқ бў1ган кўрсаткичлар таҳлили

Комплекс иқтисодий таҳлилда барча кўрсаткич1ар ўзаро ало- қадорликда ва боғ1анишда ўргани1ган ҳолда корхона фаолиятига умумий ташхис қўйи1ади. Ишлаб чиқариш самарадорлиги ва фаолият натижавийлигини ошириш юзасидан ички имкониятламинг майжудлиги умумлаштирилади.

Комплекс иқтисодий таҳлилдаги барча кўрсаткич1ар ўрганила- диган масалалардан келиб чиқади. Ўрганиладиган масалаларни аниқлаш эса кўрсаткич1ар ўртасидаги боғлик1ами билишда энг муҳим ёндашиш ҳисобланади. Демак, таҳлилда ўргани1адиган масалалар қуйидаги тартибда бў1иши мумкин:

1. Корхона фаолиятининг умумлаштирувчи кўрсаткич1арга комплекс шарҳ.

2. 
   Ишлаб чиқаришнинг ташкилий-техникавий даражаси ҳамда маҳсулотлар сифати таҳлили.
   

3. Корхона маҳсулотларига бозордаги талаб ва таклифнинг таҳлили.

4. 
   Маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми таҳлили.
   

4. Меҳнат ресурсларидан фойдаланиш, меҳнат ва унга ҳақ тў1аш таҳлили.

5. 
   Моддий ресурлардан фойдаланиш таҳлили
   

6. Асосий воситалардан фойдаланиш таҳлили.

7. 
   Ишлаб чиқариш харажатлари ҳамда маҳсулотлар таннархи таҳлили.
   

, 8. Корхона молиявий натижалари ва рентабеллиги таҳлили.

9. 
   Корхона молиявий ҳолати ва барқарорлиги таҳлили.
   

10. Корхона фаолиятига умумлаштирувчи баҳо бериш.

Ушбу масалалар таҳлил мақсади ва вазифаларидан келиб чиқиб ўрганилади. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг имкониятларини аниқлаш таҳлилнинг асосий мақсадини ҳам белгилайди. Яъни маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ва корхонанинг молиявий натижаларини ҳамда ҳолатини яхшилаш бўйича субъектда мавжуд бўлган ички имкониятларни аниқлаш ва уларни амалиётга татбиқ этиш чора тадбирларини белгилаш таҳлилнинг муҳим вазифаси ҳисобланади.

Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг ички имкониятлари

• 
  ресурслардан фойдаланиш бўйича корхонада мавжуд бў1ган, бироқ ишга солинмаган захираламинг май|уд1игидан ташкил топади.
  

Бу имкониятлар биринчи навбатда корхонанинг меҳнат воситалари, технологиялари ва замонавий меҳнат воситалари билан қуролланиш даражасига ҳамда уларнинг ҳолатига боғлиқ.

Имконият — корхона иқтисодини кучайтиришнинг муҳим воситасидир. Агарда субъектда улардан тў1иқ ва тўғри фойдаланилса ишлаб чиқариш самарадорлиги ошириш юзасидан муҳим ижобий натижаларга эришилади.

Демак, ишлаб чиқариш самарадорлигининг ошириш кўп _иıҳатдан мавжуд захиралардан фойдаланиш ҳолатига ҳам боғлиқ.

Корхона бизнес режаларини белгилашда барча имкониятлар

ҳисобга олинади ва уламинг реализацияси режа бажарилиши давомида амалга оширилади.

Ишлаб чиқариш имкониятлари фаолиятдаги технологияларни такомиллаштириш, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ҳамда унинг ташкилий-техникавий даражасини яхшилаш, меҳнатни ташкил этиш, бошқарувни такомиллаштириш кабилар орқали ҳам белгиланади.
Иқтисодий адабиётларда макро даражадаги имкониятламинг таркиблашни қуйидаги уч гунıҳи ажратилади.

1. 
   Иқтисодиёт.
   
2. 
   Тармоқ.
   
3. 
   Ички хўжалик имкониятлари.
   

Корхонада ҳар бир имкониятдан мақсадга мувофиқ фойдала- ниш йўл1ари ишлаб чиқилиши зарур.
Корхона ички имкониятлари қуйидаги таркиб бўйича гуруҳ- ланади.

1. 
   меҳнат воситалари билан боғ1иқ бўлган имкониятлар:
   

ишлаб чиқариш воситалари ва уларни модернизациялаш, ишлаб чиқариш технологияларини самарали турларини ишлаб чиқаришга жалб этиш, асосий воситаламинг актив қисмини кўпайтириш, информацион технологияларга асосланган иш ўрин1арини ташкил этиш;
асосий воситаларни замонавийлаштириш, ишлаб чиқариш ускуналарининг меҳнат унуми, самарасини ошириш;
асосий воситаларга хизмат ттўрсатувчи бў1им1ами ташкил этиш ва улар фаолиятини фапллаштириш;
технологик жараёнлар ва ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг усулларини фаоллаштириш, ишлаб чиқариш маромийлигига амал этиш, техник стандартлар ва лойиҳалар тузилиши ва шу кабилар.

2. 
   моддий ва ёқилғи энергетика ресурсларидан фойдаланиш билан боғ1иқ бўлган имкониятлар:
   

хом-ашё ва материалларни сарф меъёр1арини тўғри белги- лаш ва уларга амал қилиш;
замонавий техника ва чиқиндисиз технологияларни жорий қилиш; ишлаб чиқаришдаги браклар ҳажмини камайтириш;
ёқи1ғи ва электр энергия ресурсларидан фойдаланишни тўғри йў1га қўйиш.
с) меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш билан боғлиқ бўлган имкониятлар:
меҳнат шароитларини яхшилаш;
ходимлар билан таъмин1аниш ҳолати ва ҳаракатини тўғри бошқариш;
иш ўринларига хизмат кўрсатиш ҳолатини яхшилаш; иш ўринларини ташкил этишнинг такомилаштириш; меҳнатнинг тақсимланишини илмий асосда ташкил этиш; меҳнатни меъёр1аштиришнинг такомиллаштириш.
д) маҳсулот таннархини пасайтириш ва фойдани кўпайтириш бўйича имкониятлар
ишлаб чиқаришнинг техник-технологик даражасидан тўғри фойдаланиш;.
ишлаб чиқариш ва меҳнатни тўғри ташкил этиш; ипаҳсулотлар диверсификацияси ҳамда ҳажмини ошириш; маҳсулотламинг таркиби ҳамда сифатини яхшилаб бориш; табиий ресурслардан фойдаланишни яхшилаш.
ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва шу кабилар.
Корхонадаги имкониятлар фаолиятни интенсив ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади.
Иқтисодий ривожлантиришнинг муҳим йўналиш1ари сифатида интенсив ва экстенсив йўналишлар таркибланади. Интенсив ривожлан- тириш ва экстенсив ривожланиш йўналиш1ари бир-биридан бевосита иниқдорий кўрсаткичларга фарқланиши билан тавсифланади.
Экстенсив асосда ривожланиш маҳсулот ҳажмининг ошиши унга таъсир этувчи омилларнинг (меҳнат воситалари, меҳнат предметлари, ер, иш кучи сарфи ва шу кабилар) ўзгариши билан мутаносиб ҳолда содир бўлади. Мисол учун, ҳосилнинг кўпайиши ер майдонининг кенгайиши, нон маҳсулоти ун сарфи ўзгариши ва шу кабилар билан амалга оширилади
Интенсив ривожланишда эса натижанинг (маҳсулот ҳажми) ижобий ўзгариши ресурс сарфи ошиши билан шартланмайди. Мисол учун, ҳосил миқдори ҳосилдорликни ошириш ҳисобига кўпайтири1ади. Ер майдонининг кенгайиши ёки ўз ҳолатида қолиши бу жараёнда эътиборга олинмайди. Интесив ривожланиш фан-техника ютуқлари ҳамда инновацион технологияларни ишлаб чиқаришга жорий этиш асосида амалга оширилади. Серҳосил уруғ навининг экилиши ҳосилдорликни кескин оширади. Техникалардан унумли фойдаланиш технологик тадбирлами ўз вақтида бажарилишини таъминлайди.
Иқтисодий таҳлилда натижавий кўрсаткич ўзгаришини баҳолашда интенсив ёки экстенсив ривожланишга баҳо бериш зарур. Мисол учун, ишчига тўғри келадиган маҳсулот ҳажмини ошиши ишчилар сонини ортиши ёки бир ишчининг меҳнат унумдорлигини ўзгариши билан содир бў1ган1игини билиш ҳамда унинг динами- касини кузатиш керак. Бу билан нисбий иқтисодлар аниқланади.
Ишлаб чиқаришнинг ички имкониятлари ресурсламинг ҳар бир тури, улардан фойдаланиш ўми, жойи бўйича ўргани1ган ҳолда таркибли ва умумий ўргани1ган ҳолда корхона бўйича комплекс баҳоланади ҳамда улами бошқаришнинг чора-тадбирлари белгиланади.
Ишлаб чиқариш фаолиятини интенсификация қилинганликнинг баҳолаш ҳам комплекс таҳлилда муҳим ро1 ўйнайди. Бунинг учун рентабеллик кўрсаткичидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ- дир. Мазкур кўрсаткич асосий фаолиятдан олинган фойдани ишлаб чиқариш асосий воситалари ва моддий айланма маб1ағ1арга нисбати билан ҳисобланади.

П ——