Õzbekiston respublikasida jismoniy madaniyat tizimini rivojlanishining umumiy tavsifi reja

Tõg’ri kõrgazmalilik
Tõğri kõtgazmalilik õqituvchi tomonidan tayyorlangan va
tayyorlanmagan õquvchilarga õrgatiladigan mashqlarning tasviriv
obrazini kõrsatish orqali amalga oshiriladi.
Õqituvchi tomonidan mashqlami kõrsatib berish ularni tez-tez
va alohida kõrib chiqishni talab ctadi. Ularga quyidagi talablar
qõyiladi:
I. Mashqlarning hammasini yoki uning bir qismini kõrsatish
kerak. Har qanday holatda. õquvchi yodiga nima (ushirilishi
zarur bõlsa, kõrsatmalilik õshaning aniq obrazi bõlishi kerak.
Bu yerda bajarishning haddan tashqari yaxshi varianti tõğri
kelmaydi. Masalan. balandlikka sakrashni liar qanday usuli bilan
sakrash natijasi, ma'lum sinf uchun sinov balandligi tavsiya
qilinadi.
2. Murakkab masliqlarni yaxshi idrok qilishga yordam bcnivchi
laqlidiy kõrsatmalilikdan kcng foydalanish zarxir.
3. Har bir obrazning foydali zonasi bor. Ba’zi bir mashq- larni
old tomondan, boshqalarini tcpadan kuzatilsa. eng yaxshi tasawur
hosil qilish uchun. uzunlikka sakrash yoki tõpni uloqtirishni.
depsinish yoki uloqtirish joyidan 10—15 metrdan kuzatilsa, butun
harakat jarayonining yutuq va kamchiligi tez kõzga taslilanadi.
Bu hamma masliqlarni boshidan oxirigacha kõz oldida tishlab
turish imkonini beradi.
4. Mashqning kõrsatilishi, sharhlanishi, savollar bilan
kuzatilishi idrok qobiliyatini faollashtirishi zarur.
Bu talablar õquvchilar uchun tayyoriab qõyilgan maxsus
õrganiladigan masliqlarning kõrsatilishiga taalluqli. Bu yerda
õqituvchi masliqlarni kõrsatib sharhlash imkoniga cga.
aminmizki. bu katta foyda beradi.
5. Xatolami sharhlashga ataylab murojaat qilish mumkin. Ammo bu
faqat õqituvchi bolalar xatosining aniq nusxasini kõrsatib
berishga ishonch hosil qilgandagina qõllaniladi. Agar ishonch
yõq bõlsa, bunday usulni qoMlash tavsiya etilmaydi, cliunki
bolalarda o*z hanikatlariga ishonch yõqoladi.
Kõrsatmalilikning yana bir mohiyati: õrganiladigan mashqlar
tasviri boshqa formalar yordamida bcriladi (pino- grammalar.
chizmalar. jadvallar. diagrammalar) yoki boshqa usul tanlanadi.
Nurli yoki ovozli signallar orqali ma'lum temp, ritm (marom) va
harakat tczligini o zgartirib olisli mumkin. Tõğri
koTsatmalilikka kinofilmlar va modellar namoyish qilish eng
yaqin.
Hamma sanab õtilgan kõrsatmalar õlgatishning bosh- lanğich
bosqichida ham. keyingi bosqichlarida ham qõllaniladi.
Õqituvchi kõrsatma usullaridan majmuiy foydalanishga intilmoği
zarur.
Qulaylik va individuallik tamoyili
Yosh va jinsiy farqlanish bolalarga xos. Bundan tashqari. bir
xil yoshdagi va jinsdagi bolalar, har xil qobiliyatga cga.
shuning uchun õrgatish va tarbiya jarayonida shu tomonlarini,
74
albatta, hisobga dish zarur. Bunda qulaylik va individuals
tamoyiliga amal qilinadi. Bu verda sõz, õqituvchining har bir
bola yuragiga yõl topa olishi, vaqtincha qiyinchiliklarni anglay
olishi va uni (uzatishga yõ1 topa olishi. tilaming qobiliyati va
qiziquvchanligini rivojlantirishda hamkorlik qilishi ustida
boradi.
õrgatish va tarbiyani shunday laslikil qilish kerakki, ular
liar doim rivojlanisbda bolmoği zarur. Buning uchun bolaning
harakat tajribasi. jismoniy va psixik rivojlanganligi hisobga
olinadi.
õqiluvchi darsda faqat alohida yaxshi tayyorgarligi bor yoki
faqat qoloq õquvchilar bilan ishlamaydi, albatta. U ham- ma
bilan ishonchli muomalada va bir-birini tõliq tushungan liolda
ishlamoği zarur.
Buning uchun õquvchilaming qaysi xususiyatlarini hisobga olmoq
kerak? Bularga muvofiq nimalarga amal qilmoq kerak?
1. Hammadan oldin bolaning õqishga va uning natijasiga bõlgan
miinosabatini farqlash. Õqishga va uning natijasigii salbiy
munosabatda bõlgan õquvchilar pedagogning muntazam diqqat
markazida bõlmoği kerak. Ularga ta’sir etishning xilma- xil
usullaridan foydalanish kerak.
2. Õquv materialini õzlashtirish va mustahkamlash uchun.
mashqlarga bõlgan chtiyojda katta farq mavjud. Har bir õquvchida
zaruriy mashqlarning soni va hajmi har xil: alohida
shuğullanuvchilarning õrgatish tempi bar xil. Alohida harakat
faoliyatining texnikasini õzlashtirib olishda õquvchilaming
xususiyatlarini hisobga olib. yordamchi mashqlarning xaraktcrini va hajmini õzgartirish zarur.
Murakkab mashqlar uchun õzining aniq maqsadiga cga bõlgan. bir
necha yordamchi mashqlar mavjud. Agar misol uchun. tõpchani
uloqtirishni olsak. aniq yordamchi mashqlar uning alohida
bosqichlariga taalluqli. Har xil õquvchilar uloqtirish
bosqichlarini turlicha muvaffaqiyatlar bilan õz- lashtirib
oladi.Ba’zi birlari yugurib borishda qadamni almash- tirishni
yaxshi õzlashtirib olmaydi. Uchinchilari — finalda zõr bcrishni
bilmaydi. Shuning uchun õrgatish jarayonida har bir õquvchiga.
õsha bosqichni õzlashtirib olishga yordam bcruvchi yordamchi
mashqlar bcriladi.
3. Õquvchilaming jismoniy va psixik yuklamani kõtara olish
imkoniyatini farqlash ham muhimdir. Bu holat õqituv- cliida har
bir õquvchi uchun õquv vazifalarining qat’iy differcnsiyasini
ta’minlashga da'val etadi. Kross tayyorgarligi mashğulotlarini
õtish uchun imkon bõIsa, ikkita bir-biriga (eng bõlgan yugurish
yõlagi tanlanadi. Jismoniy tayyorgarligi past bõlgan õquvchilar
biroz tckis va burilishlari kam bõlgan yõlakdan. tayyorgarligi
yaxshi bõlgan õquvchilar, baland- pastlik, burilishlari kõp
bõlgan yõlaklarda bar xil masofaga yuguradilar.
4. Ma’lumki, ba’zi õquvchi vazifani õqituvchi kõrsat- gandan
so*ng, boshqasi — õrtoği tushuntirgandan sõng, uchinchisi —
kinolavhani namoyish qilgandan sõng yaxshi tushtinadi. Bu
õrgatish usullaridan majmuiy foydalanish zanir.
5. Õquvchilarning boshlanğich natijalariga nisbatan õsishini
baholaydigan õqituvchilarning tajribasini ijobiy hisoblash
zarur.
6. Differcnsiyali yondashish, tcgishli vosita, narsalarni talab
etadi.Bu yerda sõz faqat sport anjomlarining oğirligi va
balandligida emas, balki individuallikni tashkii ctish va amalga
oshirish ustida boradi. Buni quyidagi misollar bilan kõrsatish
mumkin. Balandlikka sakmshni õrgatishda, bir vaqtni õzida har
xil balandlikda bõlgan 5—6 scktordan foydalaniladi. Har bir
õquvchi õzi uchun optimal balandlikni tanlab oladi. Ikkinchi
misol: ba’zida õqituvchi tez-tcz basketbol halqasiga, yon
taxtasiga sakrab yetishni vazifa qilib topshiradi. Ba’zi bir
õquvchilar uchun bu vazifa mutlaqo mumkin cmas. Buning uchun har
xii balandlikka biron prcdmct — chõp, Icntalar ilib qõyilsa,
bolalar õzlarining imkoniyatlariga qarab vazifani bajaradilar.
Maktab õquv dasturi va sinov normalari, „Alpomish va
«Barchinoy“ majmuyining mc'yorlari õquvchilarning yoeh
xususiyatlarini va jinslarini hisobga olib tuzilgan. Lckin uni
qanday hal etish õqituvchiga boğliq. U sharoit, imkoniyat va
boshqa zamriy tomonlarni hisobga olishi shart.