Ўзбекистон тариxи

 
6. Хива хонлигининг тугатилиши. Хоразм Халқ Совет 
Республикасининг тузилиши. 
 
ХХ аср бошларида ҳам Россия империясининг ярим 
мустамлакаси ҳисобланган Хива хонлигида хон бошлиқ 
амалдорлар, руҳонийлар мамлакат бошқарувида чекланмаган 
ҳуқуққа эга бўлиб, иқтисодий ҳаѐтда эса ерга эгалик 
муносабатлари ҳам аввалги ҳолатдагидек сақланиб қолган эди. 
Империя ҳукмронлиги таъсирида кўпгина юқори мансаблар 
(иноқ, оталиқ, бий) олдингидек иқтисодий асосини йўқотган 
бўлса ҳам лекин, юқори унвон сифатида мамлакат сиѐсий ҳаѐтида 
катта таъсирга эга эди. 
Хива хонлигидаги асосий шаҳарларга Хива, Урганч, 
Тошҳовуз, Ҳазорасп, Питнак ва бошқалар кирган. Хонлик ҳудуди 
Россия босқинидан кейин 62.236 кв.км бўлиб, у 20 та беклик ва 2 
та ноибликдан иборат эди. Аҳоли аниқ рўйхатга олинмаган 
бўлиб, бу даврга оид манбаларда, у 600 мингдан 900 мингга қадар 
кўрсатилади. Уларнинг 60 фоиздан кўпроғини ўзбеклар, 28 

---

241 
фоизини туркманлар, қолганларини қозоқ, қорақалпоқ, форс 
(эроний), араб, рус ва бошқа халқ вакиллари ташкил этган.
Ижтимоий-сиѐсий ва иқтисодий тараққиѐтдан анча орқада 
қолган Хива хонлигида саноат ишлаб чиқариши йўқ даражада 
бўлиб, бу ерда ўндан ортиқ пахта, ѐғ заводларигина бор эди. 
Аҳолининг 
асосий 
қисми 
деҳқончилик, 
чорвачилик, 
ҳунармандчилик, косибчилик ва бошқалар билан шуғулланган. 
Халқ оммасининг турмуш шароити анча оғир бўлиб, улар 
ҳосилдор ерлар, суғориш манбаларини ўз қўлида тўплаб олган 
амалдорлар ва руҳонийларга кўплаб солиқлар тўлаб турганлар. 
Ўша давр манбаларида қайд қилинишича, Хива хонлигида 20 дан 
ортиқ солиқ тўловлари ва мажбуриятлар бўлган. Айниқса, 
биринчи жаҳон уруши йилларида солиқ ва тўловларнинг миқдори 
ҳамда тури янада ошган. 
ХХ аср биринчи чорагида бутун Туркистон ўлкаси, Бухоро 
амирлиги каби Хива хонлигида ҳам халқ ҳаракатининг 
мафкуравий асосини жадидчилик ҳаракати, жадидчилик ғоялари 
ташкил этди. Туркистон ва Бухородан фарқли ўлароқ Хива 
хонлигидаги 
жадидчилик 
ҳаракатининг 
шаклланишида, 
ҳаракатнинг асосий йўналиши ҳисобланган мактаб, маориф