Ўзбекистон ўз истицлол ва тарацциёт йўлимиз — бу гул билан цопланган йўл эмас, бу тоталитаризм меросидан халос бўлиш ва покланиш, мафкура вийлик иллати етказган зиён-зацматларни бар тараф этишнинг цийин, узоц давом этадиган йўлидир

Ш
Ш
36

---

ЎТИШ ДАВРИ: ТАРАҚҚИЁТ НАЗАРИЯСИГА АСОС СОЛИНИШИ
ган мазмун касб этиши учун ҳам айрим масъулиятни 
зиммасига олиши мумкин.
Ислом Каримов Ўзбекистоннинг ўзига хос шарт-ша- 
роит ва хусусиятларини таҳлил қилиб, тараққиёт кондеп- 
циялари ва дастури комплекс характерга эга бўлиши ло- 
зимлиги тўғрисида хулоса қилади: «Янгиланиш ва ижги- 
моий тараққиётнинг ўзимиз танлаган Йўли мураккаб жа- 
раен бўлиб, республика ижтимоий турмушининг иқтисо- 
дий, сиёсий, ижтимоий, маънавий-маданий ва бошқа барча 
соҳаларини қамраб олади»1.
Ўзбекистоннинг тараққиёт йўли стратегияси белгилан- 
ганидан кейин, уни амалга оширишнинг тактикаси иш- 
лаб чиқилиши лозим эди. Хусусан, ислоҳотлар қандай 
тамойиллар асосқца, қандай суръатларда амалга ошири- 
лади, бунга ким раҳбарлик қилади ва бошқа кўплаб дол- 
зарб саволлар жавобини кутарди. Ислом Каримов исло- 
ҳотларнинг ҳар бир йўналиши, ҳар бир соҳаси бўйича 
юқоридаги саволларга жавоб беришга интилди. Ғарб ва 
Шаркда (Германия, Голландия, Франция, АК.Ш, Япония, 
Жанубий Корея, Малайзия, Хитой каби мамлакатларда) 
мавжуд иқтисодий қарашларни, фикрларни, ғояларни, 
амалий тажрибани ўрганди. Ўзбекистон шароитида иқги- 
содий ислоҳотларни қандай ўтказиш устцда изланишлар 
олиб борди. Шу борада билдирган мулоҳазатари, олға сур- 
ган гоялари, таянган тамойиллари умумлаиггирилса, улар 
аниқ алоҳида концепцияларни (ҳар бир соҳа бўйича) таш- 
кил этади. Концепциялар йиғиндисидан эса Ўзбекистонда 
ислоҳотлар ўпсазиш назарияси ҳосил бўлади. Энг асосий- 
си — ислоҳотлар жараёнида Президент ўз фикр-мулоҳаза- 
ларини тўдцириб, бойитиб, илмий жиҳатдан чуқурлашти- 
риб ва тизимга солиб борди.
Масалан, давлат ва жамият қурияиши учун ўтиш дав- 
рида кучли давлат ҳокимиятини сақлаб қолиш, Прези- 
дентлик ҳокимиятини мустаҳкамлаш тамойили олға су- 
рилди. Ушбу тамойилга риоя қилиш жамиятда пароканда-
! Ислои Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқпол, иқгисод. сиёсат, 
мафкура. Асарлар, 1 -жилд, Т., «Ўзбекистон». 1996, 44-6.
37 m i

---

ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ
лик юз бершпининг олдини олиш, тинчлик-осойишталик 
ва тартиб-интизом сақпанишининг, фуқаролар хавфсиз- 
лиги таъминланишининг, криминал ва иқгисодий жино- 
ятлар, хусусийлаштириш жараёнида талон-торожликлар 
авж олишига йўл қўймасликнинг муҳим омили бўлди. 
Ушбу тамойил ислоҳотлар жиловини қўлдан чиқармас- 
ликнинг, унинг қатъий ҳуқуқий асосда ва изчил, комплекс 
амалга оширилишининг кафолатига айланди.
Собиқ совет республикаларидан айримларининг тажри- 
баси шуни кўрсатдики, ўтиш даврида давлатнинг кучсиз 
бўлиши ислоҳотларни ўтказшцда жамият манфаатларига 
нисбатан гуруҳий ва корпоратив манфаатлар устунлик 
қилишига олиб келади. Натижада аҳолининг муҳгож қат- 
ламларини талаб даражасида ижгимоий муҳофаза қилиш- 
нинг, адолатни таъминлашнинг имконияти пасайиб, но- 
розиликлар кучайиб кетади. Турли гуруҳлар ўртасцда 
носоғлом рақобат, ноқонуний усуллар ёрдамвда мулкни, 
даромадларни қайта тақсимлашга уришпплар юз беради. 
Ўтиш даврида Ўзбекистоннинг кучли давлат ҳокимияти- 
ни сақлаш тамойили ўзини тўла оқлади. Маълум бўлди- 
ки, айнан кучли ҳокимият ислоҳотлар адолатсизлик ва 
бошбошдоқлик кўчасига кириб кетишининг олдишг ола- 
ди, ижтимоий-сиесий барқарорликни, ислоҳотлар изчил- 
лигини таъминлайди.
Ўтиш даврининг асосий қайта қуриш вазифалари бажа- 
рилиб, ислоҳотларнинг ҳуқуқий базаси мустаҳкамланиши, 
янги институтлар — давлат ва жамиятнинг янги тузилма- 
лари ривожланиши, фуқароларнинг сиёсий маданияти ва 
фаоллиги ўсиши жараёнида мазкур тамойил «Кучли дав- 
латдан кучли фуқаролик жамияти сари» тамойили билан 
тўлдирилди. Ушбу тамойилга биноан марказий ҳокими- 
ятнинг баъзи бир ваколатлари босқичма-босқич маҳал- 
лий ҳокимиятга, уларнинг айрим вазифалари маҳаллий 
ўзини ўзи бошқариш органларига ўтказила бошлади. Пре- 
зидентнинг ҳам қатор ваколатлари Олий Мажлисга (Се- 
натта) ва Вазирлар Маҳкамасига (Бош вазирга) ўгказил- 
ди. Жамоат, нодавлат нотижорат ташкилотлари, оммавий
ш т
38

---

ЎТИШ ДАВРИ: ТАРАҚҚИЁТ НАЗАРИЯСИГА АСОС СОЛИНИШИ
ахборот воситаларининг жамият ҳаётида эгаллаган мавқеи 
ўсди, бошқарувдаги роли кучайди.
Ёки бошқа бир тамойилни олайлик. Иқтисодий исло- 
ҳотларни сиёсий манфаатларга бўйсундирмаслик, жами- 
ят иқтисодиётқда бўлган муаммоларни холис ҳал қила 
бориш, мамлакатда ижтимоий адолат ва барқарорликни 
таъминлаш имконини берди1, Натижада ижтимоий йўнал- 
тирилган бозор иқғисодиетини шакллантиришга, бутун 
жамиятни янгилашнинг модций негизини яратишга ва бос- 
қичма-босқич амалга оширишга шарт-шароит вужудга кел- 
тирилди. Одамлар онгида бозорга тўғри муносабат, тўғри 
қарашлар, баҳолар ҳосил қилиш учун бозорнинг афзал- 
ликлари ва камчшшклари қақида Ислом Каримов очиқ 
ва батафсил гапирди.
Фақат бозоргина «халқнинг ижодий ва меҳнат имко- 
ниятларини» очиб беришини, иқгисодий фаоллигини оши- 
ришини, монополизмга чек қўйишини ва истеъмолчи 
манфаатларига ишлаб чиқаришни мослаштиришини, ха- 
ражатларни камайтиришини, «фан ва техниканинг энг 
сўнгғи ютуқларини дадил ва ғайрат билан жорий» этишини 
таъкидлади. «Лекин жаҳон тажрибаси бошқа томондан ҳам 
сабоқ беради, — деб ёзади муаллиф. - Бозор муносабат- 
ларининг шаклланиши ҳар қандай мамлакатда силлиқ ва 
осон кечавермаган. Бозор механизмларини идеаллашти- 
риш катга янглиш бўлур эди. Акс ҳолда, илгарилари бўлга- 
нидек, янги афсоналар домига тушиб қолиш, яна ҳафсала 
лир бўлиши мумкин»1
2.
Муаллиф бозорнинг салбий томонлари ҳақида шун- 
дай дейди: «Бозорга, айниқса унинг шаклланиш босқи- 
чида узоқва чуқур иқгисодий инқирозлар, ишсизликнинг 
ўсиши, пулнинг қадрсизланиши, кўпгина корхоналарнинг 
синиши ва ишбилармонларнинг хонавайрон бўлиши, 
аҳолининг модций таъминот жиҳатдан кескин табақала- 
шуви, ҳуқуққа зид хатш-ҳаракатлар ва жиноятларнинг
1 Ислок Карвмов. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Асарлар, 2- 
жилд, Т., 
«Ўзбекистон», 
1996 й., 4-6.
2 Ислом Карнмов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, 
мафкура. Асардар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 
1996 
й., 63-6.
39 \ U 1

---

ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ
ўсиши хосдир. Бозорнинг бу иллатларини билиш, уларга 
тайёр туриш, уларни бартараф этиш юзасидан тўғри ечим- 
лар топа билиш керак»1.
Бу сўзлар, биринчи галда, халқни огохдантириш, унинг 
бозорга нисбатан онгли муносабатини шакллантиришга 
қаратилган эди. Бозорга ўтиш — тарихий зарурат, бошқа 
илож йўқ, аммо унинг хўжалик юритувчи субъектларга, 
тадбиркорларга, ишлаб чиқаришга қўядиган талаблари ҳам 
қаттиқ. Бозор ўз ишининг устасига, касб маҳоратига му- 
носиб баҳо бериши, бойитиши баробарида лапашанглик- 
ни кечирмайди, рақобатга бардош беролмаган корхона- 
ларни синдиради ва ҳ.к.
Яна бир тамойилнинг аҳамиятини эътироф этиш 
лозим. Ислоҳотлар ўтказишда устувор йўналишларни бел- 
гилаб олиш тамойили. Ушбу тамойил, энг аввало, моддий 
ва молиявий маблағларнинг чекланганлиги, бозор иқги- 
содиёти талабларини тушунадиган кадрларнинг озлиги 
ҳамда ислоҳотларни барча соҳаларда бирданига ўтказиб 
бўлмаслиги туфайли заруратга айланди. Ушбу тамойилга 
риоя қилиниши ислоҳотларни давлат, жамият ҳаётининг, 
иқтисодиётнинг энг муҳим, бошқаларни ортидан торга 
оладиган соҳаларида бошлаш, маблаг ва кучларни сочиб 
юбормасдан, оқилона йўналтириш имконини берди. Шу 
нуқгаи назардан ҳар бир соҳа, йўналиш бўйича умумий ва 
хусусий тамойилларнинг ислоҳотлардаги аҳамиятини очиб 
бериш мумкин.
Узбекистоннинг бозор иқгисодиётига ўтишининг ўзига 
хос хусусиятларини аниқлаш баробарида унинг эркин 
бозор иқгисодиёти эмас, балки ижтимоий жиҳатдан йўнал- 
тирилган бозор бўлинга ҳам асосланди. Бу хусусда Ислом 
Каримов ёзади: «Ижтимоий жиҳатдан йўналтирилган бо- 
зор иқтисодиёти марказлаштирилган режали бозорданги- 
на эмас, балки эркин бозордан ҳам фарқ қилади. У муста- 
қил иқгисодий андозадан иборат бўлади»*
2.