Ózbekstan respublikasí bilim,ilimí HÀm innovaciyalar arnawli bilimlendiriw minstrligi

223.BAP Yumor-satiralıq erteklerde parsı-tájik tillerinen awısqan sózlerdiń qollanılıwı
Parsısha-tájikshe sózlerdiń qaraqalpaq tiline awısıwı da óziniń tariyxıy dereklerine iye. Bul turralı N. A. Baskakov mınanday dep jazad: “Qaraqalpaq tiliniń leksikasın bahalawda qaraqalpaq tiliniń tolıq mánide házirgi jasap turǵan aymaǵında, yaǵnıy Aral jaǵdayında birge qonıslasqan túrkiy hám iran qáwimleri tilleriniń bir-birine jaqın tásiri jaǵdayında qálipleskenin de esapqa alıw kekrek”¹
Usınıń menen birge geypara til ilimpazları iran tilleri birlikleriniń awısıwında arablar menen parsılardıń Orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵında ústemlik etiwiniń úlken tásiri bolǵanlıǵın da eskertedi.
Haqıyqatında da arablar menen parsılardıń Orta Aziya hám Qazaqstan aymaǵındaǵı tásiri, arab hám parsı mádeniyatınıń en jayıwı parsı tillerinen geypara túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de ayırım sózler menen terminlerdiń kelip kiriwine alıp keldi.
Parsı tilinen awısqan sózler de ulıwma alǵanda, awızeki hám jazba túrde tilimizdiń sózlik quramınan orın alǵan. Olardıń qaraqalpaq tiline awısıwı tikkeley hám qońsı xalıqlardıń tilleri, máselen, ózbek, túrkmen tilleri arqalı kóbirek iske asqan. Folklorlıq shıǵarmalar hám qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatında sol dáwirdegi jazba ádebiy tillerdiń tásiriniń bolıwı kórkem sóz sheberleri tárepinen óz shıǵarmaları arqalı parsı tilinen tilimizdiń sózlik quramına geypara leksikalıq birliklerdiń alıp keliwine sebepshi boldı. Onıń ústine sońǵı dáwirlerde tájik xalqı menen qońsılas bolıw, qaraqalpaq hám tájik xalıqları arasındaǵı ekonomikalıq hám mádeniy baylanıs tájik hám qaraqalpaq tilleri arasındaǵı baylanıstıń rawajlanına derek bolıp otır.
Mine bulardıń barlıǵı da qaraqalpaq tiline parsısha-tájikshe sózlerdiń kelip kiriwine sebep boldı. Olardıń basım kópshiliginiń tilimizge erte waqıtlardan baslap-aq awısıwı hám kúndelikli turmısta jiyi qollanılıwı bunday sózlerdiń de sózlik qor birlikleri dárejesine kóterdi. Bul sózlerdiń kópshiligi qaraqalpaq tiliniń sóz jasaw usılları arqalı jańa sózlerdi dóretiwge tiykar xizmetin atqarıp kiyatır: dárt-dártli, dártlesiw, ustaz-ustazlıq, ustazlarsha, miywe-múywelik, múywelew, t.b.
Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı parsısha-tájikshe sózler qollanılıwı jaǵınan da, kólemi jaǵınan da arab tilinen awısqan sózler menen bir qatar turadı.
Sózlerdiń bul toparınıń ishinde de turmıstıń kópshilik tarawları boyınsha sózlerdi ushratıwǵa boladı. Olar mınalardan ibarat: taxta, tárezi, dárt, abadan, báhár, bálent, bahadır, dana, dárwaza, kóshe, badam, bedew, tut, iyshan, pir, patsha, payǵambar, taza, durıs, baha, kárwan, paxta, qırman, másh, gilt,kese, piyada, daraq, dáliz, baxıt, shatır, gáwhar, gúmbez, dushpan, saray, miyman, kán, kárwan, marjan, miyirman, mum, mor, nadan, namaz, nıshan, mıs, qaǵaz, xat, sırnay, xosh, diyban, jan, dástan, ustaz, qaharman, ánar, miywe, kár, diyxan, janıwar, yosh, shiyrin, úmit, taq, azar, kepkir, shıra, perde, qurma, záń, kómek, pıyaz, shalı, yar, shadıman, nayza, gúná, hár, hárgiz, ǵoza, aspan, t.b.
Parsısha-tájikshe sózler sóz shaqapları kóz qarasınan alıp qaraǵanda atlıq sózler, kelbetlik, ráwishler, dánekerler bolıp keledi. Joqarıdaǵı szóler mine usinday sóz shaqaplarınan.
Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı tájikshe-parsısha sózlerdiń sol tiller menen salıstırıp qaraǵanda biraz ayrıqshalıqlardı kóriwge boladı. Máselen, parsı tilinde rawan degen sóz háreket etiwshi degen sóz háreket etiwshi degen mánide qollanıladı.¹ Al biziń tilimizde ol sol parsı tilindegi jekke qollanıla almaydı, tek ǵana jolǵa rawan bolıw degen sóz dizbeginiń quramında keledi de, jolǵa túsiw, jol júrip ketiw degen mánini ańlatadı. Mısalı: Buǵan shıdamaǵan diyqan aqırı izinde basınıń awǵan jaǵına rawan bolıptı (“ Jeti sayaq hám ash diyqan” ertegi 350-bet).
Qaraqalpaq tilinde arzıw-árman, baw-baqsha degen jup sózler bar. Usı jup sózlerdiń birinshi sıńarları parsı tilinen kirgen sózlerden ibarat. Biraq olar parsı tillerindegidey dara mánilerdi ańlatıp, óz aldına qollanılmastan, jup sózlerdiń quramında ǵana keledi, ekinshisıńarı menen birigip barıp, pútin bir máni ańlatadı. Parsı tilinde arzıw degen sóz tilek, árman degen mánini bildiredi. Al, qaraqalpaq tilinde arzıw-árman degen pútin jup sóz arqalı beriledi, baw degen sóz parsı tilinde baǵ degen mánini bildiredi.¹ Al qaraqalpaq tilinde ol baw-baqsha degen pútin bir jup sózdi payda etip barıp, bir mánini ańlatadı.
Tilimizde arzıwlı degen sóz de jumsaladı. Ol, álbette, parsı tillerinen awısqan arzıw degen sózge qaraqalpaqsha qosımta qosılıwınan payda bolǵan sóz hám ol pútkilley basqasha mánide qollanıladı.
Kópshilik parsı-tájik sózleri de, arab tilinen awısqan sózler usap, bazı bir túrkiy tillerdiń leksikasında ortaq sıpatqa iye. Máselen, taza, arzan, gúl, kóshe, taxta, dushpan, mayda, zıyan usaǵan sózler qaraqalpaq tiliniń de, qazaq tiliniń de, túrkmen tiliniń de, qırǵız tiliniń de, t.b. sózlik quramındaǵı ulıwma xalıqlıq tiykarǵı sózlerden esaplanadı. Mánilik jaqtan bul sózler sol tillerde derlik birdey qollanıladı. Biraq bunda da hár tildiń ózine tán rawajlanıw nızamlarına sáykes bazı bir mánilik, fonetikalıq hám t.b. ózgesheliklerden orın alatuǵınlıǵı belgili.
Qaraqalpaq tiline parsı tilinen kirgen sózlerdi birneshe tarawlarǵa bólip qarasaq boladı. Olar ásirler dawamında qollanılıp, házirgi waqıtta ózimizdiń túpkilikli sózlerimizge aylanıp ketken. Parsı tilinen awısqan sózlerdi tómendegidey tematikalıq toparlarǵa ajıratıw múmkin:
1.Jámietlik-siyasiy turmısqa baylanıslı sózler: axun, báhár, baǵ, baqsha, bayraq, bándirgi,bajı, bajıxana, bajban, bálent, bahadır, dana, kóshe, iyshan, pir, patsha, payǵambar, taza, durıs, paxta, záń, qırman, piyada, dáliz, baxıt, shatır, gáwhar, gúmbez, dushpan, saray, miyman, kán, marjan, nadan, namaz, nıshan,