Ózbekstan respublikasí bilim,ilimí HÀm innovaciyalar arnawli bilimlendiriw minstrligi

II.Yumor-satiralıq erteklerde sózlik quram
II.1. Yumor-satiralıq erteklerde túrkiy hám monǵol tillerine ortaq sózlerdiń qollanılıwı
Túrkiy tiller menen monǵol tilleri genealogiyalıq jaqtan alıp qaraǵanda tuwısqan tillerden esaplanadı. Óytkeni olar bul tillerdiń dáslepki tiykarı bolǵan altay tilleriniń tariyxıy rawalanıwı nátiyjesinde ulıwma túrkiy hám ulıwma monǵol tillerinen kelip shıqqan toparlardan ibarat. Sonlıqtanda túrkiy tiller menen monǵol tilleri leksikasındaortaq sózlerdiń bolıwı zańli nárse. Túrkiy tillerdiń leksikasındaǵı bunday sóz sóz qatlamların professor N. A. Baskakov túrkiy tiller leksikasınıń eski qatlamı dep ataydı.¹
Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikasında ushrasatuǵın túrkiy hám monǵol tilleri ushın ortaq sózlerge mına tómendegilerdi jatqarıwǵa boladı: aǵa, ań, balta, boy, dana, em, endi, eń, ala, awlaq, jıl, jara, júrek, jemis, ósh, bulaq, bosaǵa, altın, qaraw, tólew, tabaq, sabaq, pútin, jılǵa, mańlay, máńgi, mıń, sal, sarı t.b.
Kópshilik til ilimpazları usınday túrkiy hám monǵol tilleri ushın ortaq sózlerdi óz gezeginde bul tillerdiń genetikalıq jaqın tiller ekenligin dálilleytuǵın tildegi kórinisler dep esaplaydı.
Qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı túrkiy tiller menen monǵol tillerine ortaq sózler qollanılıwı jaǵınan alıp qaraǵanda derlik ózgerislerge iye emes. Solay da birli-yarım kózge túsetuǵın ayrıqshalıqlar da ushrasıp qaladı. Máselen, monǵol tillerinde olar óz aldına jeke mánili sózler sıpatında qollanılmaydı. Olar tek qazan-ayaq, erbegey-serbegey degen jup sózlerdiń quramında ǵana keledi hám birinshi bólekleri menen birigip barıp, jıynaqlawshı bir máni ańlatadı.
Bunday ortaq sózler hár tildiń óziniń ayırmanshılıqlarına sáykes fonetikalıq
jaqtan biraz ózgeshelikke iye.
Monǵol tillerinen sońǵı dáwirlerde de sózler awısqan. Basqa túrkiy tillerinde ushraspaytuǵın tillerde ushrasatuǵın, tek monǵol tillerinde bar qaraqalpaq tiliniń leksikasındaǵı monǵollıq shıǵısqa iye birli-yarım sózler sońǵı dáwirlerdiń nátiyjesi bolıwı kerek.
Qaraqalpaq tili leksikasında ulıwma túrkiy toparlas tiller ushın ortaq, fonetikalıq jaqtan geypara ózgerislerge ushraǵan menen de negizi bir sózler bar.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasında ulıwma túrkiy hám monǵol tiller ushın ortaq ózlik qatlamnıń tiykarın quraytuǵın sózlerdiń mınaday túrlerin ushratıwǵa boladı:
1. Miynet etiw hám turmıslıq quralları atın kórsetetuǵın sózler: balta, oraq, balǵa, tas, tabaq t.b. Mısalı: Sen palaw as, palaw piskennen keyin eki tabaqqa sal. (Opa sawdager, 200).
2. Adamnıń dene músheleriniń hám tuwısqanlıq atamaların kórsetetuǵın sózler: bas, qol, kóz, qulaq, murın, ayaq, qarın t.b. Mısalı: Burınǵı ótken zamanda din musılman amanda bódene ayaǵın annan-sannan bir basıp, jorǵalaǵan waqtında Shayabbaz degen patsha ótipti(“Shayxı-Abbaz” ertegi, 215-bet) Men dúnyaǵa kelip, qarnım toyıp as ishe almadım(“Jartı bas batır”ertegi 14-bet) Jolda kiyatırıp, ash bolıp kózi tındı(“Jartı bas batır”ertegi 14-bet)
3. Dán eginlerı hám jemislerdıń atları: biyday, arpa, tarı, júweri, erik, alma, qawın, ǵarbız, jemis, t.b.Mısalı: Sol waqıtta túsinde kórgen balası: “Balam, onday etpe, perzet penen dúnyanıń erte-keshligi joq, mına almalardı al, aparıp juptıńa ber,keshikpe, júrme-júyri úsh ullı bolasań ”, - dep úsh alma berdi (“Jartı bas batır”ertegi 14-bet)
4. Quslardıń, qurt-qumırsqalardıń atları, qus, tawıq, ǵarǵa, lashın, úyrek, jılan, shayan, t.b.Mısalı: Sol waqıtta Suymurıq qustıń balaları uyasında jatıp,atasına qıshqıradı (“Gúlziyba” ertegi 72-bet)
5. Haywanlardıń atların kórsetetuǵın sózler: sıyır, qozı, buzaw, eshki, at, túlki, iyt, pıshıq. t.b.Mısalı: Ákesi balasınıń pıshıq alıp kelgenine qattı ashıwı kelipti (“Bala menen jılan” ertegi, 77-bet)
6. Tábiyat zatları menen qublısların kórsetetuǵın sózler: ay, kún, aǵash, taw, jer, suw, qar, kól, tún, qawın. t.b.Mısalı: Dawıl – qanattıń páti, jawın kóziniń jası eken (“Gúlziyba” ertegi 72-bet)
7. Jer astı baylıqları: altın, gúmis, shoyın, temir, t.b. Mısalı: Qalanı aralap kiyatırsa, eki qabat jaydıń aynasın ashıp qoyıp, altın káttiń ústinde otırǵan ap-appaq jupqa dodaq, uzın boylı keń qushaq, ǵaz moyınlı badam qabaq, áne sonday bir qızdı kórip, aqlınan, zińkiyip turdı da qaldı. (Opa sawdager, 200). Qorjınınıń bir kóz tolı altın, bir kózi tolı gúmis beredi (“Qırıq kál”ertegi 343-bet).
8. Adamnıń sezimlerine baylanıslı sózler: muń, quwanısh, qayǵı, súyinish, kewil ashıw, em h.t.Mısalı: Aqırında qáste bolıp, bunıń keseline em tabılmaydı. (Opa sawdager, 200) Men dúnyaǵa kelip, qarnım toyıp as ishe almadım, qayǵısız jasay almadım. (“Jartı bas batır”ertegi 14-bet)
9. Zattıń sapası, qásiyetin, túrin bildiretuǵın sózler: ala, qara, sarı, qattı, jumsaq, juwan, jaqsı,jaman, kók, t.b.Mısalı: Ákesi balasınıń pıshıq alıp kelgenine qattı ashıwı kelipti (“Bala menen jılan” ertegi, 77-bet)
10. Háreketti ańlatatuǵın sózler: kút, kúy, kór, kir, bar, kel, otır, tur, jat, t.b. Mısalı: – B alam, er jetip aqıl-esińdi biletuǵın boldıń, búgin bazarǵa barıp kel, – deydi (“Bala menen jılan” ertegi, 77-bet)
11. Waqıtlıq belgige baylanıslı sózler: erte, kesh, keyin, soń, jıl t.b. Mısalı: Aydan ay ótti, jıldan jıl ótti, qız on tórt jasına jetti. (Opa sawdager, 200). Sol waqıtta túsinde kórgen balası: “Balam, onday etpe, perzet penen dúnyanıń erte-keshligi joq, mına almalardı al, aparıp juptıńa ber,keshikpe, júrme-júyri úsh ullı bolasań ”, - dep úsh alma berdi (“Jartı bas batır”ertegi 14-bet)
12. Zat yamasa qublıstıń sanın bildiretuǵın sózler: bir, eki, úsh, tórt, on, jigirma, t.b. Mısalı: Sol waqıtta túsinde kórgen balası: “Balam, onday etpe, perzet penen dúnyanıń erte-keshligi joq, mına almalardı al, aparıp juptıńa ber,keshikpe, júrme-júyri úsh ullı bolasań ”, - dep úsh alma berdi (“Jartı bas batır”ertegi 14-bet)
13. Almasıq sózler: men, sen, ol, biz, siz, kim, ne, qansha, qanday, t.b. Mısalı: Men dúnyaǵa kelip, qarnım toyıp as ishe almadım, qayǵısız jasay almadım. Bizde ya ul, ya qız bolmadı(“Jartı bas batır”ertegi 14-bet)
14. Jınıstı hám tuwısqanlıq qatnaslarǵa baylanıslı sózler: ata, ana, qız, ul, sıńli, ajaǵa, t.b. Mısalı: Bir kúni qalada bazarlap júrse, eki aǵasınıń hár kimniń tayaǵın jep, jılap júrgenin kórip, rehimi túsip úyine ertip keledi. (“Aq kewilliniń atı azbaydı, tonı tozbaydı” ertegi 300-bet). “Balam, onday etpe, perzet penen dúnyanıń erte-keshligi joq, mına almalardı al, aparıp juptıńa ber,keshikpe, júrme-júyri úsh ullı bolasań ”, - dep úsh alma berdi (“Jartı bas batır”ertegi 14-bet). Bala muńayıp, qapa bolıp, eki júzi zapıranday sarǵayıp ata-anasınan ayrılıp, jolǵa rawana boladı(“Bala menen jılan” ertegi, 77-bet)
15. Sonıń menen birge qaraqalpaq tiliniń leksikasında ulıwma túrkiy tillerine ortaq kómekshilik qatnas atqarıwshı sózlerde, tańlaq sózleri de ushrasadı. Mısalı: ah, waq, uh, t.b. Mısalı: – Waq... dep qulashın jaya qulaydı (“Bándirgi” ertegi, 278-bet, II-tom)
Usı joqarıda atap kórsetilgen sózlerdiń barlıǵınıńda negizi bar. Solayda olar hár tildiń óziniń fonetikalıq hám grammatikalıq nizamlarınıń talabına, basqa tiller menen salıstırıp qaraǵandaǵı ayrıqsha ózgesheligine sáykes hár til de hár túrli ya uqsas aytıladı.
Qaraqalpaq tiliniń leksikasında ulıwma túrkiy tillerge ortaq sózler usı tillerdegi ortaq mánilerin derlik saqlaǵan halında qollanılıp kiyatırǵanlıǵın kóremiz. Al ortaq sózlerdiń bazı birewleriniń túrkiy tillerdiń geyparalarında mánisi jaǵınan basqasha bolıp keletuǵınlıǵı da ushırasadı.Máselen, qız degen sóz barlıq túrkiy tillerde qaraqalpaq tilindegi mánisinde qollanılsa, tuva tilinde urǵashı degen mánini ańlatadı.Sonday-aq jaziq degen sóz altay, qazaq, qırǵız ,tatar, bashqurt, túrkmen tillerinde qaraqalpaq tilindegi ayıp, gúna degen mánisinde qollanılsa, ázerbayjan, qumiq, noǵay tillerinde biyshara, baxıtsız, sorlı degen mánide keledi.