Ózbekstan Respublikası Halıq Bilimlendiriw Ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı

2.5. Dáwirlik nızam hám dáwirlik sistemanıń áhmiyeti.
D. I. Mendeleyev dáwirlik nızam tiykarında jaratqan dáwirlik sistema hámme ximiyalıq elementler arasında ámeldegi bolǵan baylanısıwdı ashıp beredi. Hár qaysı elementtiń ózgesheligi hakida basqa elemetlarniń ózgesheliklerine, sonıń menen birge, sol elementtiń dáwirlik sistema daǵı ornına qarapǵana tolıq juwmaq shıǵarıw múmkin. Mendeleyev " elementler bir nızamǵa buysunadi, tábiyaatı tárepinen birdey hám bir-birin toldıradı, áne sol sebepli de olar dáwirlik sistemada málim tártipte jaylasadı" degen edi.
Dáwirlik sistema ximiyanıń hám basqa tábiy pánlerdiń rawajlanıwda asa zárúrli áhmiyet kásip etdi. Ol jańa elementler izlew, kóplegen elementlerdiń atom massasın tuwrılaw, olardıń Valentligini anıqlaw hám de elementlardıń dúzilisin úyreniwde alǵa jılısıw ushın zárúrli dúmpish boldı.
Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması (basqa atları : Dáwirlik keste, Mendeleyev dáwirlik sisteması ) — ximiyalıq elementlerdi olardıń atom nomeri,[[elektron konfiguratsiyasi]fig ] hám dáwirlik tákirarlanıwshı ximiyalıq ózgesheliklerine tiykarlanǵan halda keste formasında súwretlew bolıp tabıladı. Elementler ol jaǵdayda atom nomerleri (protonlari sanı ) asıp barıwı tártibinde jaylasqan. Kesteniń standart forması tepada 18 × 7 katekler degi tiykarǵı elementler hám astında eki qatar basqa gruppa elementlerinen ibarat. Keste sonıń menen birge tórtew tórtmuyush bloklar : chapda s-blok, ońında p-blok, ortada d-blok hám tómende f-bloklarǵa bóliniwi múmkin. Keste qatarları dáwir, s-, d- hám p-bloklardaǵı ústinler bolsa gruppa dep ataladı ; bul ústinlerge galogenler yamasa inert gazlar degen bólek atlar da beriledi. Dáwirlik keste tariypiga qaray ol dáwirlik nızamǵa kóre dúzilgen ushın, hár qanday dáwirlik keste járdeminde tiyisli elementlerdiń ózgeshelikleri arasında baylanıslılıq keltirip shıǵarıw hám jańa, ele ashılmaǵan yamasa sintezlanmagan elementler ózgesheliklerin boljaw etiw múmkin. Nátiyjede dáwirlik keste ximiyada keń qollanilib, zárúrli tiykar bolıp xızmet etedi.
Mendeleyev dáwirlik sisteması, Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması — D. I. Mendeleyevniń ózi jańalıq ashqan dáwirlik nızam tiykarında dúzgen elementler dáwirlik sisteması, dáwirlik nızamnıń grafik ańlatpası. Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması s. ámeldegi elementlerdiń hámmesin bir pútkil etip birlestiradi, olar ortasında obiektiV nızamlı baylanıs bar ekenin kórsetedi hám ele málim bolmaǵan elementlerdi, olardıń ózgesheliklerin aldınan búydewge múmkinshilik beredi.
Mendeleyevgacha da ximiyalıq elementlerdi sistemaǵa salıwǵa urınıp kórilgen (fransuz ximiki J. Dyuma, nemis ximikleri I. Dyobereyner, L. Meyer, ińliz ximiki Ol. Odliń, amerikalıq alım J. Nyulends hám basqalar ).
J. Nyulends 1863-jılda elementlerdi atom salmaqları artıp barıwı tártibinde izbe-iz jaylastırıp, hár qanday elementten esaplaǵanda segizinshi element birinshi elementtiń ózgesheliklerin, nama daǵı segizinshi notaga uqsas, málim dárejede tákirarlawın taptı. Nyulends bul nizamlıqtı „oktaValar krnuni“ dep atadi hám oǵan tıykarlanıp, ózine málim elementlerdi gruppa (segizlik) larga bolıwǵa urınıp kórdi. 1864-jılda L. Meyer ximiyalıq elementlerdi Valentliklariga qaray altı gruppaǵa boldı. Sonday etip, Mendeleyevdan aldın elementlerdi ximiyalıq uqsaslıqları tiykarında gruppaǵa bolıwdan nariga ótilmadi. Bul ilimpazlar hár qaysı elementti basqa elementlerden mutlakr bólekleńen halda alıp qarawdı. Mendeleyev, ózinden ilgeri ótken izertlewshilerdińdiń hákisishe, elementlerdiń atom massası bahalarına, fizikalıq hám ximiyalıq ózgesheliklerine úlken itibar berdi. Ámeldegi elementlerdi atom massası artıp barıwı tártibinde jaylastırıp, elementlerdiń ózgeshelikleri hám olardıń birikpeleri de sol tártipte az-azdan ózgerip barıwın hám málim ózgesheliklerdiń ózi elementler qatarında dáwirlik súwrette, yaǵnıy bir neshe elementten keyin tákirarlanıwın anıqladi. Bul krnuniyat dáwirlik nızamda óz ańlatpasın taptı. Mendeleyev dáwirlik nızamdı tómendegishe tariypladi: ápiwayı elementlar (elementler) dıń ózgeshelikleri, sonıń menen birge, elementler birikpeleriniń forma hám ózgeshelikleri elementlerdiń atom massasilariga dáwirlik túrde baylanıslı boladı. Ol barlıq elementler boysunatuǵın dáwirlik nızamdı tolıq kórinetuǵın etdi hám birpara elementler (mısalı : berilliy, lantan, indiy, titan, Vanadiy, erbiy, ceriy, uran, toriy) dıń sol waqıtta qabıl etilgen atom massasın 1, 5—2-ret ózgertiw, birpara elementler (kobalt, tellur, argon) dıń jaylasıw rejimin ózgertiw hám aqır-aqıbetde 11 elementtiń (fransiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, protaktiniy, poloniy, texnetsiy, reniy, ástet) jańalıq ashılıwı kerekligini aldınan aytıp berdi.
Elementlerdiń ózgeshelikleri kuyidagi tártipte ózgeredi (kestege k,.). AktiV sıltıiy metall — litiydan keyin aktiVligi kamrok, metall — berilliy, odan keyin kúshsiz metalloidlik ózgesheliklerge hám metallarniń birpara ózgesheliklerine iye bolǵan bar turadı. Qatarda bardan keyin 4 Valentli metalloid — uglerod, keyin metalloidlik ózgeshelikleri jáne de ayqınlaw kórsetilgen azot, ayqın metalloid — kislorod hám niho-yat eń aktiV metalloid, jetinshi element — ftor keledi. Joqarıda aytıp ótilgen 7 element ózgeshelikleriniń qısqasha tariypidan usıdan ayqın boladı, litiyda kórsetilgen metallik ózgeshelikleri bir elementten ekinshisine utishi menen az-azdan zaiflashib, metalloidlik ózgeshelikleri kúsheyip baradı hám ftorda eń joqarı dárejege jetedi. Usınıń menen birge atom massasilari artıp barǵan sayın elementlerdiń kislorodqa salıstırǵanda Valentligi litiyda birdan baslap, odan keyińi hár qaysı elementte úzliksiz súwrette birden artıp baradı. Ftordan keyin keletuǵın element — neon basqa elementler menen birikpeytuǵın inert gaz bolıp tabıladı.
Neondan keyin (keyińi qatarda ) litiyga uqsas bir Valentli metall — natriy keledi. Natriydan keyin elementler ózgeshelikleriniń ózgerip barıwı tártipke qaray jaylasadı, yaǵnıy joqarıdaǵı jaǵday tákirarlanadı. Haqıyqattan da natriydan keyin berilliy analogi bolǵan magniy keledi; odan keyin alyuminiy turadı. Alyuminiy, eger bar sıyaqlı metalloid bolmay, bálki metall sonda da, ol geyde metalloidlik ózgesheliklerin kórinetuǵın etetuǵın element bolıp tabıladı. Alyuminiyden keyin kóp tárepten uglerodqa uqsas tórt Valentli metalloid — kremniy, odan keyin ximiyalıq ózgesheliklerine kóre, azotga uqsas bes Valentli fosfor, keyininen metalloidlik ózgeshelikleri kúshli kórsetilgen element — altıńugurt odan keyin júdá aktiV metalloid bolǵan xlor, hám, aqır-aqıbetde, taǵı inert gaz — argon keledi. Málim sandaǵı elementlerden keyin, góyo keyin basıp, dáslepki noqatqa qaytıw júz beredi; sonnan keyin, málim dárejede, odan aldınǵı elementlerdiń ózgeshelikleri tap sol tártipte, biraq sapa tárepinen parq etken halda tákirarlanadı.
1869 jılda Mendeleyev dáwirlik sistemanıń birinshi Variantın tuzdi. Bul sistemada ol barlıq elementlerdi dáwirlerge boldı (ol waqıtta 63 element málim bolıp, olar 19 gorizontal hám 6 Vertikal qatarǵa jaylastırılǵan edi) hám ózgeshelikleri bir-birine uqsaǵan, payda etetuǵın birikpeleri uqsas bolǵan elementlerdi bir-biriniń astına túsetuǵın etip, bul dáwirlerdi birewiniń astına ekinshisin jaylastırıw jolı menen keste tuzdi. Mendeleyev sol waqıtta ele málim bolmaǵan elementler ushın bush jay qaldırdı hám úsh elementtiń (ol bul elementlerdi ekabariy, ekaalyuminiy, ekasitsiliy dep atadi) bar ekenligin aytıpǵana qalmastan, bálki olardıń ózgesheliklerin de aldınan aytıp berdi. Bul elementler (galliy, skandiy, germaniy) keyinirek kashf etildi. Olardıń ózgeshelikleri Mendeleyev ba-shorat kilganiday bolıp shıqtı. Bul Variant uzın daVrli Variant esaplanadı. 1871-jılda Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. dıń ekinshi Variantı daǵaza etildi. Bul Variantda uzaro uqsas elementler Vertikal qatarlarǵa jaylasqan bolıp, ' qısqa daVrli Variant esaplanardi. Ol jaǵdayda 8 Vertikal, 10 gorizontal qatar bar edi. Bul Variantqa tıykarlanıp, Mendeleyev urańacha 11 elementtiń hám urandan keyin bir neshe element jańalıq ashılıwın ba-shorat etdi. Mendeleyevniń dáwirlik nızamı tájiriybede tasdiklandi hám ximiyanıń rawajlanıwda úlken rol uynadi. Dáwirlik sistema kestesiniń házirgi kórinisi keyińi jıllardaǵı jańa ashılıwlar hám maǵlıwmatlar menen toldırılǵan.
Áyne waqıtta dáwirlik sistemanıń 500 den artıq Variantı baspadan shıǵarılǵan. Olardan eń keń tarqalǵan formaları tómendegiler bolıp tabıladı: 1) Mendeleyev usınıs etken dáwirlik sistemanıń kiska Variantı (sol keste keltirildi). 2) Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. dıń shVeysariyalik ximik A. Verner tárepinen 1905-jılda rawajlanıwlastırılgan uzın Variantı. 3) Daniyalıq fizikalıq N. Bar baspadan etken (1921-jıl ) dáwirlik sistemanıń tekshesimon forması.