Ózbekstan Respublikası Halıq Bilimlendiriw Ministrligi Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı

Sońǵı jıllarda kórinisi hám ámeliy tárepten qolaylıǵı sebepli Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. dıń qısqa hám uzın Variantilari keń kullanadi.
Málim bolǵan 109 element (110 -elementtiń sintez etilgenligi haqqında maǵlıwmatlar bar, 104—109 elementler IUPAC tárepinen ele tastıyıqlanmagan) atom massasilarniń artıp barıwı tártibinde Vertikal hám gorizontal katorlarda jaylastırılǵan. Vertikal qatarlar gruppalar dep atalǵan. Kestede I—VIII hám 0 gruppa bar. I—VII gruppalardıń hár biri eki — tiykarǵı hám qosımsha gruppashadan ibarat. Hár qaysı gruppasha hám gruppa (VIII, 0) de jaylasqan elementler bir-birine uqsaydı, mas, 1 gruppanıń tiykarǵı gruppachasida sıltıiy metallar, II gruppanıń tiykarǵı gruppachasida — sıltıiy-jer metallar hám VII gruppanıń tiykarǵı gruppachasida — galogenler hám nolinchi gruppachadagi inert gazlar. Bir gruppada, tiykarǵı yamasa qosımsha gruppachada jaylasqan elementlerdiń ózgeshelikleri bir-birine uxshaydi, biraq birpara ózgeshelikleri parıq etedi. Gorizontal qatarlar dáwirler dep ataladı. Birinshi 3 ta (kishi) dáwirdiń hár birinde 2, 8 hám 8 element bar. 4, 5 hám 6 (úlken) dáwirlerde 18, 18 hám 32 element bar. 7 dáwirde 23 element bolıp, ol ele tamamlanmagan. 1940 -jıldan beri bul dáwir jasalma yul menen alınǵan radioaktiV (transuran) elementler menen tulib barıp atır. Bular tábiyaatda uchramaydi (qarań RadioaktiV elementler). Ximiyalıq ózgeshelikleri hám elektron kaVatlariniń dúzilisine kóre, barlıq transuran elementler bir-birine, sonıń menen birge, toriy, protaktiniy, urańa uqsaydı. Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. de aktiniydan keyin keletuǵın (90—103 nomerler degi) elementler aktinoidlar shańaraǵına birlestirilgen hám kestede lantanoidlar (58—71 nomer degi elementler) den ke-yinda jaylastırılǵan. Ximiyalıq ózgeshelikleri hám elektron kaVati dúzilisine kóre, bul eki shańaraq birbiriga Uxshaydi. Olar III gruppaǵa tiyisli. Hár bir 2 dáwir, yaǵnıy 2 hám 3, 4 hám 5, 6 hám tamamlanmagan 7 daVrlardagi elementler sanı, olardıń jaylanıw tártibi birdey ekenligi sistemadan anıq kórinip turıptı. Soǵan qaray 7 dáwirdegi ele da belgisiz elementlerdiń urnini kursatib beriw múmkin. Biraq dáwirlik sistema kaysi element menen tawısıwın búydew qıyın. Jasalma radioaktiV ximiyalıq elementlerdiń atom massasın izotoplar tábiy qospasınıń ortasha massası dep esaplaw múmkin emes. Sol sebepli bul elementlerdiń ximiyalıq formulası astındaǵı san basqa elementler degi sıyaqlı onıń atom massasiini emes, bálki eń uzaq ámeldegi bolatuǵın izotopniń massa sanın kursatadi. Dáwirlik sistema daǵı elementlerdiń ózgeshelikleri nızamlı túrde uzgarib baradı. Mas, sıltıiy metallar gruppachasida joqarıdan tómeńe, yaǵnıy litiydan seziyga tárep metallarniń elektron beriw qábileti artıp, usınıń menen birge olardıń ximiyalıq aktiVligi de kúsheyip baradı. Galogenler gruppachasida bolsa, kerisinshe, tómende jaylasqan element joqarıdaǵı elementke Karaganda elektrondı qi-yinlik menen biriktiradi. Sonday eken, galogenler gruppachasida metalloidlarniń aktiVligi joqarıdan tómeńe tárep tómenlep baradı. Dáwirler degi nizamlıq sondayki, Uńda jaylasqan elementlerge qaraǵanda chapda turǵan elementler elektronlardı ańsat joǵatıp, qi-yinlik menen biriktiradi. Soǵan muwapıq, shep tárepten ońǵa (aktiV sıltıiy metallardan ayqın metallmaslar — galogenlerge) tárep ápiwayı elementlardıń ózgeshelikleri ózgeredi, áyne waqıtta elementler birikpesiniń ózgeshelikleri de dáwirlik túrde uzgarib baradı.
Mısalı, dáwirler bası daǵı elementler tıyanaqlı oksidler hám usılarǵa tuwrı keletuǵın gidroksidlar (tiykarlar ) payda etedi. Tártip nomeriniń artıp barıwına qaray gidroksidniń tiykar xarakteristikası amfoter, keyin kislota xarakteristikası menen almasadı. Gruppachalarda elementler gidroksidlariniń xarakteristikası joqarıdan tómeńe tárep kúsheyip, kislota xarakteristikası zaiflashib baradı. Ximiyalıq elementler dáwirlik sistemasıs. ki-myoviy elementler hám birikpelerdiń fizikkimyoviy ózgesheliklerin úyreniwde, bul ózgeshelikler arasındaǵı nizamlıqlardı ashıwda, yadrolıq reaksiyalardı ótkeriwde hám de radioaktiV izotoplarni sintez qılıw salasındaǵı izertlewlerde qısqa hám anıq ilimiy tiykar bolıp xızmet etedi.