Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Temanıń izertlew obyekti hám predmeti. Qaraqalpaq tili sabaǵında Jay gáplerdi oqıtıw metodikası
Jumıstıń maqseti hám wazıypaları.
-Jay gápler haqqında ulıwma túsinik;
-Jay gáplerdıń túrleri;
- Jay gáplerdıń sintaksislik xızmeti;
-Jay gáplerdi oqıtıw metodikası;
-Metod hám jańa pedagogikalıq texnologiyadan paydalanıwdıń áhimiyeti;
- Jay gáplerdi oqıtıwda interaktiv metodlardıń qollanılıwı menen tanısıwdan ibarat. (8 klass qaraqalpaq tili sabaqlıǵınan Bir bas aǵzalı gáp teması boyınsha metodikalıq sabaq shólkemlestiriw)
Izertleniwdiń teoriyalıq hám ámeliy áhimiyeti. Bul kurs jumısımız Qaraqalpaq tili iliminde JJay gáplerdi oqıtıw boyınsha kishi ilimiy izertlew jumısı bolıp, bunda qollanılatuǵın metodlardıń nátiyjelliligin úyreniw analizlewden ibarat.
Jumıstıń qurılısı. Jumıstıń qurılısı kirisiw, tiykarǵı eki baptan, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.
I bap. Jay gápler haqqında ulıwma túsinik
1.1. Jay gáplerdıń stillik qollanılıwı
Gápler dúzilisine qaray jay gáp hám qospa ǵap bolıp, ekige bólinedi. Grammatikalıq tiykarı bir gáplik oraydan dúzilip, tıyanaqlı pikir bildiretuǵın gáplerge jay gáp delinedi.
Jay gáptiń ózine tán anıqlawı belgileri:
1) Olar tıyanaqlı oy-pikirdi bildiretuǵın gáplik belgilerge iye boladı.
2) eki yamasa bir bas aǵzanıń orayınan dúziledi.
3) ózine tán gáplik intonaciya boladı. Usı belgilerge iye bolǵan sintaksislik birlikler jay gáptiń sintaksisin dúzedi. Mısalı: Báhár keldi. Awıl diyqanları egiske kiristi. Hámme jerde tuqım sebiw ǵal-ǵal baslandı.
Jay gápler bas hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń qatnasına qaray keńeytilgen hám keńeytilmegen gáp túrinde keledi. Tek bas aǵzalardıń quramınan dúzilgen gáp keńeytilmegen gáp dep ataladı. Mısalı: Qońıraw qaǵıldı. Sabaq dawam etti. Al ekinshi dárejeli aǵzaları menen keńeyip kelgen gápler keńeytilgen gápler dep ataladı. Mısalı: Olar qalay bolsa solay shubırıp júr. Qoylar suw iship boldı.
Tolıq hám tolıq emes jay gápler. Jay gápler pikir bildiriw ushın zárúrli aǵzalarınıń tolıq qatnasıp yaki qatnaspay keliw ózgesheligine qaray tolıq gáp hám tolıq emes gáp bolıp ekige bólinedi.
Dúzilisi hám mánilik jaqtan zárúrli aǵzaları tolıq qatnasqan jay gápke tolıq gáp dep ataladı. Tolıq gáplerde kóbinese bas aǵzalar túsirilmey qollanıladı. Mısalı: Shımırı ayaz joq. Kóktiń júzi juwılǵan aynaday tınıq. Atızlarda miynetke jawlan urǵan jaslar jumısqa pát endirmekte.
Pikir bildiriwge qatnaslı bas yamasa ekinshi dárejeli aǵzalarınıń bir yamasa birneshewi túsirilip aytılǵan jay gápke tolıq emes gáp delinedi. Tolıq emes gáptiń túsirilip qaldırılǵan aǵzaları burınǵı gáplerden belgili bolǵanlıqtan, stillik jaqtan qaytalanbaw ushın túsirilip aytıladı. Sonlıqtan tolıq emes gápler dúzilisi jaǵınan tolıq bolmasa da, mánilik jaqtan tolıq boladı. Onıń tolıqlıǵı kontekst yamasa aldıńǵı gáp arqalı málim bolıp turadı. Tolıq emes gápler kóbinese dialoglarda qollanıladı.

Geyde tolıq emes gáp qospa gáptiń quramında da ushırasadı. Mısalı: Hámidulla esapshı bolıp islep atırǵan avtobazasına, al Fatima mektebine ketti. Bunda stillik talapqa ılayıq dáslepki jay gápte bayanlawısh túsirilgen.