Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Tolıq emes gáplerdiń stillik qollanılıwı
Tolıq emes gápler burın aytılǵan pikirdi qaytalay bermey, ıqsham, túsinikli etip bildiriwde stillikq qural retinde qollanıladı. Olar awızeki sóylewde, ásirese kórkem shıǵarmalarda, dialog túrindegi gáplerde, geyde monologlarda da qollanıaldı.
Monologlarda qollanılǵan tolıq emes gápler stillik talapqa ılayıq úsh túrli ózgeshelikke iye boladı, kontekstlik, sotuativlik hám elliptikalıq tolıq emes gáp bolıp qollanıladı.
Kontekstlik tolıq emes gáplerde túsirilip qaldırılǵan gáp aǵzaları aldıńǵı gáplerde berilgen bolıp, kontekst arqalı belgili bolıp turadı. Mısalı: Men de Seydandı úgitledim.Túsinbeydi. Túsinbegeni bılay tursın állenetken jat sózlerge erip júr. Bunda “túsinbeydi” tolıq emes gápinde kimniń túsinbeytuǵını aldınǵı gáptegi personaj (Seydan) arqalı belgili bolıp kelgen.
Situativlik tolıq emes gáplerde qollanılatuǵın gáp aǵzaları sóylew jaǵdayı (situaciya) arqalı belgili bolıp keledi. Bunday gáplerde túsirilgen gáp aǵzası (zat, waqıya, hádiyse) sóylewshi tıńlawshıǵa situaciya arqalı anıqlanadı. Mısalı: Mırzabektiń ashıwlı buyrıǵı mal aydap baratırǵanlardı turǵan-turǵan jerinde irikti.
- Bólisemiz, -dedi quwınǵınshılardıń biri.
Elliptikalıq tolıq emes gápler kontekstlik hám situativlik gáplerden ózine tán ózgesheligi olar bayanlawıshsız qollanıladı. Elliptikalıq tolıq emes gáp dúzilisi, mazmunı, stillik tásirliligi jaǵınan ádebiy tuldiń qáliplesken norması esaplanadı. Onıń túsirip qaldırılǵan bayanlawıshın qayta orına qosıp qollanılıwǵa bolmaydı. Elliptikalıq tolıq emes gáp naqıl-maqallarda, kórkem shıǵarma hám publicistikalıq stillerde keń qollanıladı. Olar tekst hám kontekstten bólek turıp ta qollanıla beredi. Mısalı: Maman biy murtın tawlap qoyıp, aybatlı názeri menen jigitlerine burıldı. Náwbet sizlerge. Mal shaqınan, adam tilinen. Balıqtıń tirishiligi suw menen, baqanıń kúni kól menen. (naqıl). Ana hám balanıń salamatlıǵı bárhama qorǵawda. Oqıwshılardı kásipke baǵdarlaw – tiykarǵı wazıypamız.
Jay gáplerdıń stillik qollanılıwı. Jay gápler haqıyqatqa qatnasına, aytılıq maqsetine qaray sinonimlik qatardı dúziw arqalı stillik xızmetlerdi atqaradı. Tómendegi sıyaqlı jay gápler stillik qatardı dúzedi:
1.Bolımlı hám bolımsız gápler sinonimiyası: El urısız bolmaydı, tay bórisiz bolmayd. Elde urı boaldı, tayda bóri boladı.
2.Bir bas aǵzalı gápler: Bunı sózden jeńip bolmaydı. Bunı sózden jeńe almaysań.
3.Ritorikalıq soraw gáp penen anıq xabar gáp: Ata-anasın kim qádirlemeydi. Ata-anasın hámme qádirleydi.
Jay gáplerdiń bunday sinonimlik qatarların jazıwshı (sóylewshi) óz pikirin, oyın anıq tásirli etip beriw ushın eń qonımlısın tańlap aladı.