Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

II bap. Jay gáplerdi oqıtıw metodikası
2.1. Qaraqalpaq tilin oqıtıwda metodikanıń áhimiyeti
Xalqımızdıń keleshegi ǵárezsiz Ózbekstannıń perspektivası kóp tárepten oqıtıwshına hám ol sabaq berip atırǵan oqıtıwshınıń onıń dárejesi, tayınlıǵı, belsendiligine, jetkinshekti oqıtıw hám tárbiyalaw jumisına bolǵan munasábetine baylanıslı. Onıń ushın oqıtıwshı óz kásipiniń sheber ustası, bilgiri bo'lmog'i kerek. Oqıtıwshı kásiplik etika, ádep normalarini jetilisken iyelegen bolsaǵana, ol kásip belsendisi bóle aladı. Búgingi kúnde oqıtıwshınıń áne sonday belsendiligi hár qashanǵınan da zárúrli.
Tálim processinde oqıtıwshı menen oqıwshılardıń sheriklik iskerligine tán sanalı ıntızamdı shólkemlestiriw, sabaq alıwshılardı ǵárezsiz, dóretiwshilik pikirlewge úyretiw kásiplik tayarlaw ortalıǵın rawajlanıwlasıwı hám rawajlanıwına alıp keledi. Sebebi dáslepki óspirimlik eń quramalı hám de psixologiyalıq krizislar menen uyqaslasıp ketken, psixik quwatı joqarı, ǵajarlı, jańalıqqa chanqoq, álemdi ózlestiriwge intiluvchan, ǵárezsizlikke beyim, mayısqaq, qulıq - atvorida social normalardıń qáliplesiwi jedel pát menen keshetuǵın dáwir bolıp esaplanadı. Kompetentlik shaxstıń túrli tarawlarda alǵan teoriyalıq bilimlerin ámelde qollay alıw ilmiy tájriybesi bolıp tabıladı.
Házirgi dáwirde oqıtıwdıń jańa usılların qollanıw zárúrligi payda bolmaqta. Usıǵan baylanıslı jańa pedagogikalıq texnologiya hám interaktiv usıllar degen túsinikler de payda boldı. Hár bir pándi oqıtıwdıń nátiyjeliligi oqıtıwshınıń oqıtıw metodların jaqsı biliwi, metodtı tańlay biliwi hám onı qollanıp biliwi menen baylanıslı. Oqıtıw metodların tańlawda eki eń áhmiyetli másele kózde tutıladı:
A) oqıwshılardıń teoriyalıq bilimdi iyelew qábileti;
b) úyrenilgen bilimdi ámeliy shınıǵıwlar menen sapalı ózlestiriw hám ámelde qollana biliwi.
Oqıtıw metodlarınıń sistemasın anıqlawda negizinen tómendegi belgilerdi kórsetiw múmkin:
- tiyisli pándi oqıtıwda onıń barlıq tárepin qamtıwı;
- úyreniwge tiyisli materiallardı túsiniwi hám ózlestiriwi ushın zárúr bolǵan barlıq metodikalıq usıllardıń óz ara baylanısıwı hám onıń bir maqsetke qaratılıwı;
- Oqıtıw mazmunınıń tiykarǵı bólegin quraytuǵın barlıq metodlar ushın qollanılatuǵın ulıwma didaktikalıq printsiplerdiń birligi.
Hár qanday ilim tarawı kóp jıllar dawamında júrgizilgen tájiriybeler, izleniwler, sınap kóriwler nátiyjesinde dóreydi, qáliplesedi hám rawajlanadı. Qaraqalpaq tili sabaqlarınıń nátiyjeliligi oqıtıwshınıń oqıtıw metodların jaqsı biliwi hám metodtı durıs tańlap biliwi menen baylanıslı.
Oqıwshılarǵa bilim beriw hám kónliktiriw jolları. Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde, litsey hám kolledjlerde qaraqalpaq tilin oqıtıwda tómendegi metodlardı qollanıw usınıs etiledi:
Muǵallimniń túsindiriwi (bayanat), gúrriń, sáwbetlesiw, diskussiya, tildi talqılaw, grammatikalıq tallaw, shınıǵıwlar, kitap penen islesiw, rolli oyınlar h.b. Muǵallimniń túsindiriwi-qaraqalpaq tilin oqıtıwda qollanılıp kiyatırǵan eń aktiv metod.
Túsindiriw belgili bir materialdı bayan etiw, soraw-juwap yaki bayanat túrinde bolıwı múmkin.
Gúrriń-mektep turmısında eń kóp qollanılatuǵın metod. Gúrriń úsh túrli jaǵdayda qollanıladı. Birinshiden, jańa materialdı ótip atırǵanda oqıwshılarǵa soraw taslanadı, qaǵıydalarǵa sáykes mısallar tabadı. Ekinshiden, tema túsindirilip bolınǵannan soń sorawlar taslanadı. Oqıwshılar oylanıp juwap beredi. Úshinshiden, ótilgen materialdı eske salıw, bekkemlew, tákirarlaw ushın qollanıladı. Til faktlerin talqılaw metodı qaraqalpaq tilin úyreniwde jiyi qollanılatuǵın metod. Bul til faktlerin baqlaw, grammatikalıq tallaw hám ádebiy shıǵarmalardıń tilin talqılaw túrinde júrgiziledi.
Qaraqalpaq tili boyınsha shınıǵıwlar ótilgen materialdı tolıq ózlestiriw ushın beriledi. Shınıǵıwlar oqıwshını óz betinshe islewge, oylanıwǵa, ótilgen materialdı ámelde qollanıwǵa úyretedi.
İnduktiv hám deduktiv metodlar-oqıwshılardıń oylawın rawajlandıradı. Jeke til faktlerinen ulıwma juwmaqqa keliw induktiv metodı bolsa, al ulıwmalasqan jeke faktlerdi anıqlaw deduktiv metodı bolıp esaplanadı. Oqıtıwdıń deduktiv (qaǵıydadan tallawǵa, ulıwmalıqtan jekelikke) metodınan induktiv (talqılawdan qaǵıydaǵA) metodına ótilse, oqıtıwshı hám oqıwshı arasındaǵı baylanıs jáne de kúsheedi. Sonday-aq, házirgi dáwirde diskussiya metodın qollanıw úlken áhmiyetke iye. Bul metodta oqıwshılar eki toparǵa bólinip óz ara pikir alısadı.
Sáwbetlesiw metodına oqıwshılar bir-biriniń sorawlarına konvert arqalı juwap jazadı Keyin juwaplar talqılanadı. Muǵallim juwaplarǵa talqın jasaydı.
Rólli oyınlar-oqıwshılar belgili bir temaǵa baylanıslı rólli oyınlar shólkemlestiriledi.
İzleniwshilik metodında oqıtıwshı oqıtıw protsesinde bir problemanı ortaǵa qoyadı, biraq onı sheshiw jolların kórsetpeydi. Hár bir oqıwshı problemanı sheshiw ushın ózinshe izlenedi. №ıyınshılıq tuwdırǵan jerlerinde oqıtıwshı járdem kórsetedi. Oqıwshı bul járdemdi muǵallimniń túsindiriwinen, oqıwshılardıń óz ara áńgimelesiwinen, sabaqlıqlardan alıwı múmkin.
İzertlew (dóretiwshilik) metodı. Bul metod oqıwshıdan tolıq dóretiwshilikti talap etedi. Jańa bilimlerdi alıw ushın oqıwshı ózi islewi, óz betinshe islewge úyreniwi kerek. Oqıtıwshı tárepinen berilgen ámeliy tapsırmalar oqıtıwshınıń járdemisiz orınlanadı. Bunda oqıwshı óz betinshe jumıslarǵa úyrenedi. Bul kórsetilgen metodlar tálimniń ulıwma nızamlıqlarınan kelip shıǵıp barlıq pánlerdi oqıtıwda basshılıqqa alınadı.
Qaraqalpaq tiliniń oqıtıw metodikasında usı waqıtqa shekem mektep praktikasında qollanılıp kiyatırǵan metodlarǵa: muǵallimniń túsindiriwi, gúrriń, til hádiyselerin baqlaw hám talqılaw, grammatikalıq tallaw, shınıǵıwlar, kitap penen islesiw, kórgizbeli metod hám sayaxat metodları kiredi. Bul metodlar qayta eslewge qaratılǵan metodlar bolıp, oqıwshılardıń pikirlew qábiletin rawajlandırıwǵa tosqınlıq jasaydı. Bunda tek oqıtıwshınıń iskerligi názerde tutıladı. Oqıwshı dıqqattan shette qaladı. Sonlıqtan, sabaqta oqıtıwshı hám oqıwshınıń iskerligin asırıw ushın jańa metodlardan paydalanıw talap etiledi. Oqıwshınıń óz betinshe islewine ayrıqsha dıqqat awdarıw lazım.
Sonday-aq, qaraqalpaq tilin oqıtıwda teoriyalıq metodlar, ámeliy metod hám kórgizbeli metodlar qollanıladı.
Teoriyalıq metodlarǵa-túsindiriw, gúrriń, induktiv hám deduktiv, lekciya hám kitaptan paydalanıw metodları kiredi.
Praktikalıq metodlarǵa-tallaw, shınıǵıw jumısların jazdırıw, kórkemlep oqıw, seminar sabaqları, tildi ádebiyat penen baylanıstırıp oqıtıw usılları kiredi. Kórgizbeli metodqa tablitsa, sxema, keste, kespe qaǵazlar, slaydlar tayarlaw, magnitafon, kodoskop, diafilm hám kompyuterden paydalanıw usılları kiredi.