Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

2.5. Gónergen sózler

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanında gónergen sózlerdiń qollanılıwı tábiyiy jaǵday esaplanadı. Sebebi onda bayan etilgen waqıyalar tiykarınan XX ásirdiń 20-60-jılların óz ishine alǵanlıqtan, sol dáwirde qollanılǵan buyımlar, sociallıq háreketlerdiń, túsiniklerdiń atamaları búgingi kún kóz-qarasınan gónergen, paydalanıwdan shıǵıp qalǵan sózler toparın quraydı.

Shıǵarmada qollanılǵan sózler tómendegidey toparlarǵa bólinedi:
á) óndiris ásbaplarınıń atamaları. Mısalı:
Altaqta: Qurban usta jan aǵashqa qaqpaqtay jawırının berip, altaqtadaǵı ustaǵa: - Qulaǵım sende, Ámet, - deydi (II, 146). Átóshkir: Ámet aǵa mıń dana átóshkir soǵıp salatuǵın boldı (II, 34).
Jan aǵash: Qurban usta jan aǵashqa qaqpaqtay jawırının berip, altaqtadaǵı ustaǵa: - Qulaǵım sende, Ámet, - deydi (II, 146).
Toǵın: Túski quyashqa shotın jaltıldatıp, toǵın jonıp atır (II, 39).
Moyıntırıq: Tilin tawıp sóylemeseń, moyıntırıqtı awdarıp aladı (II, 34).
Qos: Bıyıl biyshara eshek qos penen jer súrip júr (II, 70).
Shıǵır: Kolxozdıń arba, shıǵırınan, xalıqtıń astaxta, oqlawına shekem ózińizden pitip tur (II, 34).
Juwaz: Tekebay sol pát penen juwazshılardı da dúkip, juwazlardı japtıra sala Qurbannan esitken gáptiń ashıwı menen (II, 38).
Bul mısallardaǵı «altaqta», «jan aǵash», «toǵın» - arba buyımı, «átóshkir» - xojalıq buyımı, «moyıntırıq», «qos», «shıǵır», «juwaz» - diyqanshılıqqa tiyisli sózler bolıp, olar házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde qollanılmaydı.
á) bezeniw buyımları. Mısalı:
Árebek: «Meniń mınaw turısımda altın uslaǵanıma jurt isene me, birew bolmasa birew gúmanlanıp júrer, sonı bir iretlestiriń, inim, ózińiz bolmasańız, mınaw xızmetkerińizdi jumsań», - dep áshirepi etip, oramalǵa orap muqıyatlap júrgen árebeginiń woramın jazdırıp, aldına qoyǵanı… (II, 11).
b) áskeriy túsiniklerdiń atamaları. Mısalı: Baspashı: Sonnan bir atıspada baspashı óltirilip, úyine bir jorası qara atın ákelip baylap ketitpti (II, 5). Qızıl ásker: Shólde óleyin dep atırǵan jerinen, bir eki atlı qızıl ásker qutqarıp qalıptı (II, 5).
XX ásirdiń 20-60-jıllarında Oraylıq Aziya elleri, sonıń ishinde qaraqalpaq xalqı da «socialistlik dúzim» dep atalıwshı dáwirdi basınan keshirdi. Usı jılları jámiyetlik dúzimdegi ózgerisler menen qosa, sırttan bir qansha jańa túsinikler, buyımlar, olardıń atamaları kirip keldi. Bunday sózler sol dáwir waqıyaların súwretlewshi «Xalqabad» romanında da óz kórinisin tapqan. Bunday sırttan kirgen sózler kóbirek jámiyetlik-siyasiy atamalar hám bir qansha buyım atamaları bolıp esaplanadı. Mısallar:
Batrak: Allambergendi basqa bir awılǵa, Reyimbaydı «Gúlistan» kolxozına, Atajan batraktı taptırıp, onı Erlesh porxannıń kolxozına jónetti (II, 17).
Bolshevik: Mınaw bolshevikler «socializmniń waǵında miynet qádirli boladı, abıray-ataq, nızam aqshaǵa satılmaydı, para joq etiledi» dep qattı qátelesip júripti, shılǵıy górsawatlar!... (II, 9).
Bolshoy: Onda mına bolshoylar kúlip qala jaq, - dep waz keshedi (II, 3).
VKP(b): Ózi on toǵızınshı jıldan beri VKP(b) aǵzası eken (II, 17).
Ispolkom: Bir jaman jeri, raykompartiya menen ispolkomlarǵa usınıs bildirip, xat jaza beretuǵın «bálege» bir ay bolmay-aq shatıldı (II, 25).
Kolxoz: Allambergendi basqa bir awılǵa, Reyimbaydı «Gúlistan» kolxozına, Atajan batraktı taptırıp, onı Erlesh porxannıń kolxozına jónetti (II, 17).
Komsomol: Sonnan aǵayin-tuwǵanları menen ırzalasa da almay ketiwge májbúr bolıptı, balası qıp-qızıl komsomol, túrin jaman kóripti (II, 9).
Likbez: Tús awa jiberilgen jerlerdiń hámmesinen likbezshiler qalmay jıynaldı (II, 17).
NKVD: Sonda ayı-kúni pitip otırǵan nashar eken, kóp ótpey kóz jarıp, ul tuwıp, «elge aman bararman» degen niyet penen Amangeldi dep at qoyadı, sol Amangeldisi házir Ashxabadta NKVDda islep atır emish (II, 5).
MTS: Ol jer, bul jerdi qarasa, hesh kitap joq, Allambergen úyde emes edi, «Gúlistan»nıń malı talan-taraj bolıp atır, sonı komsomollar menen ańlıymız», - dep, MTStan keshe kelgen Ismet, Reyimbay menen ketip edi, tań atpay kelmeydi (II, 16).