Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawl

JUWMAQLAW
Sport shınıqtırıwın nátiyjeli iske asırıw ushın tájiriybe bar barlıq usıllar hám ilajlar paydalanadı. Biraq hár bir sporttıń ózgesheligine hám wazıypasına qarap usıllar tańlap paydalanıladı.
Bir topar «qatań shegaralanǵan» (waqıt intervalınıń dawam etiwi t.b) usıllar tańlap alǵan sport kónligiwi boyınsha háreket kónligiwin jetilistiriwge hám háreket sapasınıń joqarı dárejede rawajlanıwına járdemin tiygizedi.
Uzaq «bir qálipte qaytalaw» hám «ózgermeli qaytalaw shınıǵıw» usılları jumıstıń úziliksiz, uzaq dawam etiwi hám bir ólshemde bolıwı menen ayırıladı hám shıdamlılıqtı talap etetuǵın sporttıń ciklli túrlerinde kóp paydalanıladı.
Ózgermeli shınıǵıw usılı - bul jumıs, qaytalanıw tezliginiń ózgerip turıwı menen xarakterlenedi hám sport oyınlarında keńnen paydalanıladı.
Belgili aralıqta qaytalanıw hám jumıs kóleminiń ósip barıwshı shınıǵıw usılı - bul dem alıw aralıǵınıń qısqarıwı hám jumıs kóleminiń júdá ósip barılıwı menen xarakterlenip deneniń funkcionallıq múmkinshiligine joqarı talap qoyadı.
Ayırım jeke sheklengen shınıǵıw usılı joqarı dárejeli sportshılar ushın kóbirek paydalanıladı. Sport shınıqtırıwı kóbinese kóplegen metodlardı birge baylanıstırıp paydalanıwdı talap etedi. Sonıń menen qatar sporttıń ózgesheligin hám basqıshların esapqa alıp paydalanǵan jaǵdayda durıs nátiyje beredi.
Sport shınıqtırıwınıń mazmunı, texnikalıq, taktikalıq psixologiyalıq hám dene tayarlıqların óz ishine aladı. Bul tárepler bir - biri menen tıǵız baylanısta sporttıń túrine sáykes iske asırıladı.
Kúsh hám kúsh shıdamlılıǵı talap etetuǵın sportta dene tayarlıǵına kóbirek waqıt ajıratıladı. Al sport texnikasın qáliplestiriw zárúr sport túrlerine texnikalıq tayarlıq kóbirek waqıttı talap etedi. Sport oyınlarında taktikalıq tayarlıqqa kóbirek waqıt beriledi.
Dene tayarlıǵı shártli túrde ulıwma hám arnawlı tayarlıqqa bólinedi: Ulıwma dene tayarlıǵı den-sawlıqtı bekkemlew hám hár tarepleme dene tárbiyasın rawajlandırıw nátiyjesinde sport qánigeligine baǵdarlaytuǵın dáslepki basqısh bolıp esaplanadı. Ulıwma dene tayarlıǵınıń járdemi menen tiykarǵı eki wazıypanı sheshiwge boladı.
1. Joqarı miynet iskerliginiń hám óz watanın korǵawǵa tayarlaw.
2.Deneniń bar múmkinshiliginen paydalanıp sporttıń qálegen túri boyınsha qánigelikke tayarlaw.
Ulıwma tańlap alıwda tiykarǵı eki qaǵıydaǵa súyenedi:
1. Orınlanatuǵın shınıǵıwlar (juwırıwda, sekiriwde h.t.b) qozǵalıslarda kerekli háreket kónligiwlerin qáliplestiriwi tiyis. Sonıń menen birge tiykarǵı háreket sapaların hám dene músheleriniń iskerligin jetilistiriwi kerek.
2. Ulıwma dene tayarlıǵınıń quralı, sportshınıń qánigeligine sáykes keliwine qarap tańlap alınadı.
Házirgi ilimpazlardıń aytıwına baylanıslı ulıwma dene tayarlıǵı barlıq shınıqtırıwdıń etaplarına hám máwsimlerinde júrgiziliwi kerek. Sport sheberlikleriniń ósiwine baylanıslı ulıwma tayarlıqtıń mazmunı hám kólemi shınıqtırıwdıń wazıypasına sáykes ózgeriwi múmkin.
Arnawlı dene tárbiyasınıń quralı bolıp barlıq arnawlı tayarlıq shınıǵıwları esaplanadı. Arnawlı tayarlıq shınıǵıwları jarıs shınıǵıwlarına jaqın bolǵan sayın sport nátiyjesine tásirin unamlı tiygizedi. Ulıwma hám arnawlı dene tayarlıǵı mazmunı hám kólemi boyınsha tıǵız baylanısta boladı. Olar shınıqtırıwdıń wazıypasına sáykes retlestirilip paydalanıladı.
Texnikalıq tayarlıq nátiyjesi jarıs shınıǵıwlarınıń texnikasın úyrenip alıw menen anıqlanadı. Onıń wazıypası háreket uqıbın hám kónligiwin joqarı dárejede qáliplestiriw. Bul sport qánigeliginiń tiykarı bolıp esaplanadı.
Texnikalıq tayarlıqtıń quralı - bul kóbinese jarıs shınıǵıwın orınlaw. Basqa shınıǵıwlar jarıs shınıǵıwların nátiyjeli orınlaw ushın tiykar dúzedi hám sportshınıń texnikalıq uqıbın jetilistiriwde ulıwma hám arnawlı dene tayarlıǵınıń áhmiyetli belgili orın tutadı.
Texnikalıq tayarlıqtıń kólemi hám mazmunı shınıqtırıwdıń wazıypasına muwapıq hár basqıshlarda ózgerip turadı. Mıs: Jarısqa arnawlı tayarlıq basqıshında jumıs kólemi ósedi, oǵan sáykes mazmunda ózgeriske túsedi. Shınıǵıwlardı texnikalı orınlaw hám úyretiw usılları bárháma jetilistirilip barıladı.
L.P.Matveev 1959 aytıwı boyınsha texnikalıq tayarlıq dene múmkinshiliginen keyinde qalıp baradı.
Taktikalıq tayarlıq - bul sportshınıń jarıs dawamında gúresti júrgiziw usılları hám ilajları. Ulıwma taktikalıq tayarlıq eki baǵdardan turadı: Óz múmkinshiligine qarap jarıs waqtında ózin qalay tutıw tuwralı joba islep shıǵıw hám birge jarısqa túsetuǵın sportshınıń jaǵdayın biliw, islengen jobanı óziniń qáliplesken taktikalıq kónligiwine tiykarlanıp dóretiwshilik penen iske asırıw.
Usılarǵa baylanıslı taktikalıq tayarlıq waqtında tómendegi wazıypalar sheshiliwi tiyis.
1. Házirgi taktikanıń tiykarın úyreniw: Sporttıń túrine baylanıslı onı iske asırıw.
2. Kúshli sportshılardıń taktikası menen tanısıw.
3. Ózine qarsılas sportshınıń shınıqqanlıǵın, tayarlanǵanlıǵın hám basqada ózgesheliklerin úyreniw.
4. Bolajaq jarıstıń jaǵdayı menen tanısıw (waqtı, ornı, sınaq ózgeshelgi).
5.Bolajaq jarıstıń taktikalıq planın islep shıǵıw (taktika sxeması, ayırım wazıypalardı sheshiw jolları).
6. Qarsılasına psixologiyalıq jaqtan qısım kórsetiw uqıbın qáliplestiriw.
7. Ótken jarıslarda qollanǵan taktikanı tallaw hám juwmaq islew, keleshekte paydalanıw jolların islep shıǵıw.
Usı joqarıda kórsetilgen wazıypalar sportshıda taktikalıq oylawdı tárbiyalawdıń tiykarı bolıp esaplanadı. Taktikalıq tayarlıq hár qıylı jollar menen iske asırıladı. Solardıń birewi - taktika boyınsha islengen jobanı shınıqtırıw hám jarıs waqtında paydalanıwdı qaytalaw.
Usılardı orınlaw menen bir qatarda arnawlı ádebiyatlardı oqıw, lekciyalardı tıńlaw, kinofilmlerdi kóriw, jarıslardı baqlap tallaw, hár qıylı taktikalardı iske asırıp kóriw, óziniń qatnasqan jarısınıń nátiyjesin tallaw zárurli nárse.
Belgili jarıslarǵa tayarlanǵanda taktikalıq tayınlanıwdı sol jarıstıń jaǵdayına jaqın dúziliste iske asırılǵan maqul boladı, jánede qarsılas sporchınıń kúshin, taktikasın durıs baxalap alıw kerek.
Házirgi sportshılardıń joqarı texnikalıq tayarlanǵanlıǵı taktikalıq tayarlıqtıń joqarı dárejede bolıwın talap etedi hám ol sportshı unamlı múmkinshilikke iye boladı. Taktikalıq tayarlıq sportshınıń dárejesine qarap jeke ózgesheligin esapqa alıp júrgiziledi.
Psixologiyalıq tayarlıq - bul sportshılardıń iskerligine sáykes psixologiyalıq qıyınshılıqlardı jenil jeńetuǵın, jeke ózgesheligin házirgi talapqa juwap beretuǵın insanlardı tárbiyalaytuǵın pedagogikalıq jumıs.
1. Ulıwma psixologiyalıq tayarlıq - bul sportshılardı shınıqtırıwdıń barlıq basqıshlarında puqara sıpatında tárbiyalawǵa hám úziliksiz sabaqlarǵa qatnasıwǵa miynet súyiwshilikke, olardı sport etikasın tárbiyalawǵa baǵdarlanǵan jumısı.
2. Jarısqa psixologiyalıq tayarlıq - bul jumıs jarıslardıń aldında júrgiziledi, sol jarısta sport gúresin nátiyjeli júrgiziw ushın eń joqarı psixologiyalıq tayarlıqta bolıwın támiynleydi.
Sportshılardı barlıq qániygelikke tárbiyalawda psixologiyalıq tayarlıqtıń eki bóliminde de qatnasadı.
Psixologiyalıq tayarlanǵanlıqtıń kórsetkishi bolıp tómendegiler esaplanadı:

1. 
   Jarıstaǵı nátiyjesiniń turaqlılıǵı
   
2. 
   Jarıs shınıǵıwlarınıń qıyınshılıǵına sáykes jumıs iskerlgi.
   
3. 
   Sportshınıń psixologiyalıq sapasın texnikalıq hám taktikalıq tayarlıqtıń talabına sáykes keliwi.
   
4. 
   Sportshınıń minez-qulqınıń turaqlıǵı, umtılıwshılıǵı, qorıqpaytuǵınlıǵı, tek bir sheshimge keliwi t.b.
   

Psixologiyalıq sananı tárbiyalaw ámeliy shınıqtırıw hám jarıs waqıtlarında amelge asırıladı. hár qıylı jarıslarǵa úziliksiz qatnasıp turıwı arqalı psixologiyalıq turaqlılıq qáliplesedi. Psixologiyalıq tayarlıq hár qıylı usıllar menen júrgiziledi: Mıs: Pedagogikalıq tásir etiw, jarıstıń jaǵdayın túsindiriw, qarsılas sportshınıń ózgeshelikleri menen tanıstırıw, ózinde isenim payda etiw t. b.
Teoriyalıq tayarlıq - bul dene shınıǵıwlarınıń nızamlıqların úyrenip biliw hám sportshınıń tayarlaw usılları menen tanıstırıw. Bul sportshınıń jeke rawajlanıwına járdemin tiygizedi. Teoriyalıq tayarlıq shınıqtırıw sabaǵınıń ajıralmas bir bólimi bolıp esaplanadı. Sonlıqtan sportshıdan lekciyalardı tıńlaw, arnawlı ádebiyatlardı úyreniw hám ózinshe bilimin joqarılatıw talap etiledi.