Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

Aylanba process. Termodinamik processdegi sistema jumıs orınlawı ushın oǵan 
udayı tákirarlanatuǵın túrde málim muǵdardaǵı ıssılıq energiyası yamasa jumıs 
denesi uzatıp turılıwı hám jumısqa toliq aylanbastan qalǵan ıssılıq muǵdarı 
sistemadan sirtqa (suwitqishqa) uzatılıwı kerek. Sonda cikl udayı tákirarlanatuǵın 
túrde tákirarlanadı. Ishki janiw dvigatelin termodinamik processler izbe-iz hám 
udayı tákirarlanatuǵın túrde keshetuǵın ıssılıq mashinasına mısal tiykarinda keltiriw 
múmkin. Bul dvigatellerge mudamı jańadan-jańa jumıs zati yamasa ıssılıq muǵdarı 
izbe-iz uzatıp turıladı. Hám de ıssılıqtıń jumıs atqarmaǵan bólegi suwitqishqa 
(atmosferaǵa) shıǵarıp jiberiledi. 
Qandayda-bir mashina bir ret kiritilgen jumıs denesi menen máńgi isleytuǵın 
ıssılıq mashinasına mısal bola almaydı. Lekin soǵan jaqın bolǵan apparatlar ámelde 
bolip, olarda jumıs moddasin dáslepki teń salmaqlılıq jaǵdayına qaytariw ushın 
keńeyip jumıs atqarıp bolǵan jumıs moddasi sırtqı kúsh (energiya) tásirinde 
qoshimsha jumıs atqarıp siqiladi. Sonda element dáslepki jaǵdayına qaytadı. Bunday 
cikllar aylanba processlerde gúzetiledi. 
Udayı tákirarlanatuǵın aylanba processtiń Pv diagrammasın tómendegishe
súwretlew múmkin: 
4,1-súwret 

---

22 
Jumısi q
1
ıssılıq muǵdarın alǵannan soń 1, 2, 3 siziq boylap keńeyip oń, 3, 4, 1 
iymek sıziǵi boyinsha bolsa q
2
ıssılıq muǵdarın sistemadan suwitqishqa shıǵarıw 
procesinde keri jumıs atqaradı. Bul jumıstıń muǵdarı a, 1, 2, 3, b, a noqatlar menen
shegaralanǵan júzege san muǵdari tárepinen teń. Keri jumıstıń a,1,4,3, b, a noqatlar
payda etken júzege san ma`nisi tárepinen teń. Sonday eken, paydalı jumıstıń ma`nisi
1,2, 3, 4, 1 noqatlar payda etken ketekli maydansha maydanına teń boladi, yaǵnıy
q 
1
=∆U+A
1
-q 2 = -∆U-A
2
yamasa bul teńlemelerdi hadma-had qosip shıqsaq
q
1
-q 
2
=A
1
-A
2
=As 
As- siklniń atqarǵan jumısı
Process qaytar hám qaytpas boliwi múmkin. Termodinamik processdegi tiykarǵi 
kúsh konservativ (elastik, kulon, gravitasiya) bolǵanda process qaytar boladi. 
Termodinamik processtiń aqırǵı jaǵdayına teris jóneliste izbe-iz jaǵdaylar arqalı 
ótiw múmkin bolǵan process qaytar process dep ataladı. Bunday processtiń Pv 
diagrammasında gaz kóleminiń keńeyiw grafigi qısılıw grafigi menen ústpe- úst 
túsedi. 
4. 2-súwret. UM - ıssılıq deregi, TM - sirtqi ortalıq
Processler tek jónelisi menen parıq etedi. 
Termodinamik sistema óziniń aqırǵı jaǵdayınan qaytar processke teris
jóneliste, izbe-iz jaǵdaylardan ótip, hesh bolmaǵanda bir jaǵdaydan ótpesten, 
baslanǵish jaǵdayına qayta almasa, bunday process qaytimsiz process dep ataladı. 
Mısalı, suw puwi keńeyip jumıs atqarıp bolǵannan soń óz-ózinen siqilib, taǵı óziniń 
baslanǵish jaǵdayına kele almaydı.