Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

---

1 
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA 
ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI 
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK 
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ 
Fizika-matematika fakulteti 
Fizika-Astronomiya oqıtıw metodikası kafedrası 
“Fizika-Astronomiya” oqıtiw metodikasi 3D-kurs talabası 
Yusupbaev Sherzodbektiń 
«Ulıwma fizika» páninen 
«Termodinamika nızamlarınıń izoprocesslerde qollanılıwı
» 
atamasındaǵı 
KURS JUMÍSÍ 
 
Kafedra baslıǵi: f-m.i.d, prof Kamalov.A 
Ilimiy basshı: Assistent oqıtıwsı Seytmuratova. G 
Orınlaǵan: Yusupbaev. SH 
Nókis-2022 

---

2 
Termodinamika nizamlarınıń izoprocesslerde qollanılıwı 
Reje: 
Kirisiw. 
Tiykarǵi bólim 
I-bap. Termodinamika tiykarlari 
1.1 . Termodinamika túsinigi. 
1.2 Termodinamikaniń birinshi nizami. 
1.3 Termodinamika nizamlariniń izoprocesslerde qollanılıwı. 
1.4 Termodinamikaniń ekinshi nizami. 
Juwmaqlaw. 
Paydalanilǵan ádebiyatlar. 
 

---

3 
Kirisiw 
Termodinamika ıssılıq effektleri menen júz beretuǵin túrli processlerde 
energiyanıń aylanıw nızamların úyrenetuǵin pán. Termodinamika sózi grekshe sóz 
den alinǵan bolip, «termos»- ıssılıq, dinamikos»- kúsh degen mánini ańlatadı. 
Texnikalıq termodinamika pán retinde M. V. Lomonosov (1746 -j.) tárepinen 
energiyanıń aylanıw hám saqlanıw nızamınıń ashılıwı, oniń «Íssılıq hám suwıqlıq 
sebepleri» (1747-j.) degen jumısında ıssı zatlar mikrobólekshelerdiń háreketdeligin 
tastıyıqlaw, (1765-j.) rus mexanigi I. I. Polzunov tárepinen birinshi universal puw 
mashinasiniń ashılıwı nátiyjesinde universal porshenli dvigatelleriniń sizilmasi 
jaratılıwı hám termodinamikaniń ekinshi nızamınıń jaratılıwı nátiyjelerinde júzege 
kelgen. XIX ásirdiń aqırında termodinamika páni rawajlanadı. Termodinamikaniń 
rawajlanıwına R. Mayer (1872-j.), D. Joul (1843- 1846 -j.) E. X. Lens (1844-j.), S. 
Karno (1824-j.), R. Klazius (1854-j.) hám V.Tomson (1856 -j.) óz jumısları menen 
úlken úles qosqan.
Termodinamika - fizikalıq, ximiyaliq hám texnikalıq termodinamika bólimlerine 
bólinedi. Aniq jaǵdaylardaǵı uliwmaliq usillarǵa, qaǵıydalarǵa, fizikalıq 
ózgesheliklerge tán bolǵan processlerdi úyrenetuǵin termodinamikaniń bólimi 
uliwma fizikalıq termodinamika dep ataladı. Qatnasıwshi denenıń ximiyaliq 
ózgeshelikleri ózgeriwin, olardaǵı ıssılıq almasiniwin úyrenetuǵin bólimi ximiyaliq 
termodinamika dep ataladı. Texnikalıq termodinamika bolsa energiyanıń óz-ara bir-
birine aylanıwın, yaǵniy ıssılıq muǵdariniń jumısqa aylanıwın hám jumıstıń ıssılıqqa 
aylanıwın úyrenedi. Bul processler ıssılıq dvigatelleri hám suwitiw mashinalarinda 
keshedi.
Termodinamikani úyreniwde hám onı anıq máselelerin analiz qılıwda tábiy 
pánlerde qabıl etilgen bir hádiyseniń usılı ekinshisinen parıq etiwine itibar beriw 
kerek boladı. 
Kópǵana tájiriybe materiallarin analiz qılıw dawaminda jıynalǵan nizamliqlardi 
ańlatıw nátiyjesinde termodinamikaniń ush nızamı júzege keldi. 
Termodinamikaniń I nızamı energiyanıń saqlanıw hám bir túrden ekinshi túrge 
ótiw nizami tiykarında jaratıldı. 

---

4 
Termodinamikaniń II nızamı bolsa energiya almasiniwinda processlerdiń 
atqarılıw baǵdarları ózgerislerin óyretedi. Bul nızamǵa tiykar ekinshi túr máńgi 
dvigatel jaratıp bolmaydi. 
Termodinamikaniń III nızamı deneni uliwma nol temperaturaǵa umtılıwdaǵı 
jaǵdayın túsintirip beredi. 
Hár qıylı baylanısıwlar daǵı energiya almasiniw processlerin túsindirme beriwde
tek sonday fizikalıq túsinikler hám shamalar isletiledi, olar materialdi mikroskopik 
(molekulyar) dúzilisine baylanıslı bolmaǵan túsiniklerdiń mánisi bolip esaplanadı. 
Bul shamalar ólshenedi yamasa ólsheńen shamalar boyınsha
esaplanadı. Olar úlken sandaǵı deneni mikroskopik bóleksheleri tásiri nátiyjelerin 
xarakterleydi. 
Íssılıq apparatlarin proektlestiriw hám qurıw ushin oniń wazıypasın, islew usılın 
hám onda bolatuǵin ıssılıq uzatiw processlerin biliw kerek. Íssılıq úsh qıylı usılda : 
ıssılıq ótkezgishlik, konveksiya hám nurlaniw usulinda uzatıladı. Hár bir 
texnologiyalıq processlerdiń atqarılıwında ıssılıq energetikalıq qurılmalari 
qollanıladı. Íssılıq energetikalıq qurılmalari energiyanı bir tú rden ekinshi túrge 
aylantırıp beredi. Aniq máselelerdi esaplawda, ańlatpalardı keltirip shıǵarıwda hám 
olar arasındaǵı baylanislardi anıqlawda matematika pániniń orni úlken. Denelerdi, 
hádiyselerdi hám processlerdi úyreniwde, analiz qılıwda fizika hám ximiya páni 
boyınsha jetkilikli bilimlerdi talap etedi. 
Termodinamika páninen alınǵan bilimler erkın hám abad watan, párawan ómir 
qurıwda, ǵaressiz respublikamizdiń rawajlaniwi ushin bilimli, intellektuallıq 
dárejesi keń, ádep-ikramli barkamal insandı tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye.