Ózbekstan respublikasí joqarí HÁmorta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Kurs jumisiniń qurami, kólemi: “Kirisiw”, “Tiykarǵı bólim”, “Juwmaqlaw” ha’m “Paydalanilǵan ádebiyatlar dizimi”nen ibarat.


I-Bap. Oraylıq Aziya regionı mámleketleriniń zamanagóy rawajlanıwınıń uqsas ham hár qıylı tárepleri
1.1 Oraylıq Aziya qáwipsizlik ham turaqlı rawajlanıw regionı

Oraylıq Aziya mámleketleri geografiyaliq hám de geosiyosiy tárepten bir-birine jaqın bolıp qalmastan, bálki birden-bir mádeniyat hám civilizaciya mákanı da bolıp tabıladı. Bul jerde jasawshı xalıqlardı ulıwma ruwxıy -etikalıq qádiriyatlar, birdey dástúr hám úrp-ádetler, birden-bir tariyx baylanıstırıp turadı. Ullı Jipek jolı kesispesinde jaylasqan region mıń jıllar dawamında dúnya mádeniyatları, tilleri hám de dinleri baylanısine orın bolǵan. Ózbekstan búgin jaqın qońsılasshılıq, doslıq principlerıne tayanǵan halda aktiv hám pragmatik siyasat alıp barıp atır. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ǵayratı sebepli region mámleketleri menen siyasiy, sawda -ekonomikalıq, transport -logistika hám de materiallıq -gumanitar tarawlarda sheriklik baylanısları jedel pátda rawajlanıp barmaqta. El basshısımizdıń qońsılas mámleketlerge ámelge asırǵan mámleketlik hám ámeliy saparları dawamında, sonıń menen birge, túrli xalıq aralıq sammitler sheńberinde qońsılas mámleketler basshıları menen úzliksiz túrde ótkerip kiyatırǵan eki tárep baylanısiları nátiyjesi bolıp esaplanıw, ótken qısqa waqıt dawamında Oraylıq Aziyada Principial tárepten ulıwma jańa siyasiy ortalıq jaratıldı. Strategiyalıq sherik mámleketlikler qatarı keńeydi. Ózbekstan region mámleketleri menen eń názik máseleler sheshiminde, ásirese, mámleket shegaraların delimitatsiya hám demarkatsiya qılıw boyınsha pragmatik jantasıp, tariyxıy kelisimlerge jetip atır. Mısal ushın, ózbek-qırǵız mámleket shegarasınıń derlik 85 procenti boyınsha shartnamaǵa qol qoyıldı. Prezidentimiz sózi menen aytqanda, tárepler óz siyasiy erk-ıqrarın, óz-ara maqul túsetuǵın qararlar qabıllawǵa tayınlıǵın kórinetuǵın etkeni sebepli uzaq múddet dawamında birinshi ret bul oǵada názik másele boyınsha aldınǵa jılısıw júz berdi.

Qońsılas mámleketler menen shegaralardaǵı qadaǵalaw -ótkeriw punktleri iskerligi qayta tikleniwi nátiyjesinde xalıq emin-erkin háreketleniwi ushın jeńillikler jaratılmaqta. Bul bolsa adamlardıń qońsılas mámleketlerdegi jaqınları, úrim-putaqları menen bardı -keldi baylanısları jolǵa qoyılıwına, taǵı bir zárúrli tárepi, óz-ara sawda-satıqtıń rawajlanıwına xızmet qilmaqda. Oraylıq Aziyada sawda -ekonomikalıq aytqanda, usı jıldıń mart ayında Ózbekstan hám Qazaqstan isbilermen sheńberleri qatnasıwında Astana qalasında bolıp ótken biznes forumında ulıwma baxası derlik 1 milliard AQSh dollarına teń sawda shártnamaları hám de investitsiyalıq pitimler qol qoyıldı. Mámleketler ortasında óz-ara tovar ayırbaslaw kólemin 5 milliard AQSh dollarına shekem jetkiziw boyınsha anıq maqsetler belgilep alınǵan. Ózbekstan hám Qirǵizstan sheriklik munasábetlerinde de ekonomikalıq tarawda jańa shekler qolǵa kiritilip atır. Eki mámleket ortasındaǵı óz-ara tavar ayırbaslaw kólemi 2016 jıl aqırına kelip 23 procent ósińki halda, 167, 5 million AQSh dolların shólkemlesken bolsa, 2017 jıldıń birinshi yarımında bul kórsetkish derlik 70 procent asıp, 112 million AQSh dolların quradı. Joqarı dárejedegi ushırasıwlarda usı kórsetkishni jaqın jıllarda 500 million dollarǵa jetkiziw múmkinshiligi bar ekenligi jazıp qoyıldı.⁵ Ózbekstan hám de Turkmenistan kompaniya hám kárxanaları bahası 200 million dollardan zıyat qospa sırtqı sawda shártnama hám de pitimlerdi ámelge asırıp atır. Turkmenabad — Forob avtomobil hám temirjol kópirleri ashılǵan soń, mámleketlerimiz ortasında tranzit tasıwlar kólemi sezilerli dárejede kóbeydi. Ózbekstannıń tek temirjol arqalı Turkmenistan aymaǵınan ótken kirip júkleri kólemi 25 procent asdı. Ózbekstan menen Tajikistan ortasındaǵı sawda -ekonomikalıq sheriklik baylanıslarında da jańa dáwir baslandı. Ámeldegi jıl aprel ayında Dushanbe qalasında Ózbekstan sanaat kárxanaları ónimleri milliy kórgizbesi hám de eki mámleket isbilermenleri biznes forumı dúzildi. Iyun ayında Ózbekstan delegatsiyasiniń Tajikistanǵa saparında Dushanbe qalasında Ózbekstan sawda úyi ashıldı. Sol jıl oktyabr ayında bolsa Tajikistan Respublikası milliy ónimleri kórgizbe-yarmarkası ótkerildi.⁶ Bulardıń barlıǵı regionda jańa ekonomikalıq ortalıq qáliplesip atırǵanınan dárek bolıp tabıladı. Belgilengeni sıyaqlı, Oraylıq Aziya energetika hám tábiy resurslarǵa bay, qolay transport -kommunikatsiya múmkinshiliklerine iye region esaplanadı. Ózbekstanda transport -infratuzilma kommunikatsiyaların rawajlandırıw, tranzit koridorları sistemasın jaratıw, ámeldegi iri xalıq aralıq hám de perspektivalı bazarlarǵa alıp shıǵıs jańa hám nátiyjeli jónelislerdi ózlestiriwge bólek itibar qaratilmaqta. Ózbekstan — Qirgizstan — Qitay temirjolınıń qurılıs region mámleketleri ushın úlken ekonomikalıq múmkinshilikler ashadı. Prezidentimiz Shanxay sheriklik shólkeminiń Astana sammitinde Oraylıq Aziyada transport tasiwlarini basqarıwdıń óz-ara baylanısqan sistemasın jaratıw usınısın bildirdi. Bul usınıs óz-ara transport tariflari, birden-bir bajıxana hám basqa tártip-dástúrler, júk tasıw qawipsizliginiń birdeylestirilgen qaǵıydaları, transport quralları hám de júkleri háreketleniwi informaciya támiynatı sistemasınıń huqıqıy hám institutsional tiykarların islep shıǵıwdı názerde tutadı. Usı sistema ekonomikalıq ósiwge, júklerdiń óndiriwshiden qarıydarǵa jetkezip beriliwin tezlestiriw hám de arzanlastırıwǵa alıp keledi. Qońsılas mámleketler shegara qatar aymaqları dárejesinde baylanıslar keńeyip baratırǵanı, xalıq diplomatiyasi mexanizmlerinen aktiv paydalanilayotgani da region mámleketleri munasábetlerin mazmunin bayitpaqda. Nızam shıǵarıwshı organlar ortasında sheriklikti keńeytiwge bólek pát berilip, parlamentler aralıq doslıq toparları qáliplestirilip atır.⁷ Konfrenciyada búgingi zamanagóy shárt-shárayatlarda Oraylıq Aziya mámleketleri xalıq aralıq qawipsizlikti bekkemlew menen baylanıslı aktual máselelerdi sheshiwde zárúrli rol oynawı aytıp ótildi. Terrorizm hám ekstremizm qáwipi tarqalıwınıń aldın alıw, náshebentlik elementlarınıń nızamǵa qarsı aylanıwı, nızamǵa qarsı qural -jaraq sawdası, uyimlasqan ayıpkerlik, adam sawdasına qarsı gúresiw hám de informaciya salasındaǵı abaylarǵa toqtatıw beriw áne usılar gápinen bolıp tabıladı. Forum urıs qatnasıwshısıları Oraylıq Aziya qawipsizligi global qawipsizliktiń ajıralmaytuǵın bólegi ekenligin bólek atap kórsetedi. Region mámleketleri jańa abay hám qáwiplerdiń aldın alıw, sonıń menen birge, xalıq aralıq hám de regionlıq shólkemler menen munasábetlerde jaqınnan sheriklik ornatıwı maqsetke muwapıqlıǵı bildirildi.
Oraylıq Aziya mámleketleri suw-energetika resurslarınan regiondıń barlıq mámleketi máplerin esapqa alǵan halda, aqılǵa say paydalanıw boyınsha óz-ara hám kóp tárepleme sheriklikti bekkemlew zárúrligiga itibar qaratadı. Konferenciyada jetkinshek wákilleriniń túrli terroristik hám de radikal shólkemler tásirine túsip qalıwına jol qoymaw boyınsha birgelikte anıq ilajlardı -islep shıǵıw hám qabıllaw zárúrligi jazıp qoyıldı. Buǵan baylanıslı jaslardıń ruwxıy -etikalıq tárbiyasına itibardı kúsheytiw, olardı kámal insan etip kamalǵa jetkiziw, jigit-qızlardıń óz potencialın kórinetuǵın etiwi ushın zárúr sharayatlar jaratıw, social qollap-quwatlaw hám de huqıq hám máplerin qorǵaw boyınsha sheriklikti rawajlandırıw kerek. Xalıq aralıq konferensiyada BMT Bas xatkeriniń siyasiy máseleler boyınsha járdemshisi Miroslav Yencha, Evropa birlespesiniń sırtqı jumıslar hám qawipsizlik siyasatı boyınsha Joqarı wákili, Yevrokomissiya vitse-prezidenti Federika Mogerini, Qazaqstan Respublikası sırtqı jumıslar ministri Qayrat Abdrahmonov, Qirgizstan Respublikası sırtqı jumıslar ministri Erlan Abdildayev, Tajikistan Respublikası sırtqı jumıslar ministri Sirojiddin Aslov, Turkmenistan ministrler Mákemesi baslıǵı orınbasarı, sırtqı jumıslar ministri Rashid Meredov sóz sóyledi. Evropada qawipsizlik hám sheriklik shólkemi Bas xatkeri Tóbeas Greminger, Turkiya Respublikası ekonomika ministri Nixat Zeybekchi, Iran Islam Respublikası sırtqı jumıslar ministri Muhammad Javad Zarif, Afganistan Islam Respublikası sırtqı jumıslar ministri Salohuddin Rabboniy, BMT Bas xatkeri járdemshisi, BMT Rawajlanıw programmasınıń Evropa hám MDH mámleketleri boyınsha regionlıq byurosı direktorı Jihan Sultanoglu, ShHT Bas xatkeri Rashid Alimov, MDH Ijroiya komiteti baslıǵı — Atqarıwshı xatkeri Sergey Lebedev, Rossiya Federatsiyasi sırtqı jumıslar ministri orınbasarı Aleksandr Pankin, Indiya mámleket sırtqı jumıslar ministri Vijay Kumar Singx, BMT Bas xatkeriniń arnawlı wákili, Oraylıq Aziyada preventiv diplomatiya boyınsha regionlıq orayı basshısı Natalya German hám basqalar sózge shıqtı. Konferensiyanıń birinshi kúninde “Regionlıq turaqlılıq hám qawipsizlikti támiyinlew”, “Suwdan paydalanıw hám ekologiya salasındaǵı sheriklik” temalarında bólim jıynalısları ótkerildi.⁸ Mámleketimiz hám de shet ellik ilimpazlar, abıraylı ekspertlerdiń analitik lekciyaları esitildi hám talqılaw etildi. Forum 11 noyabr kúni óz jumısın dawam ettiredi. Onıń sheńberinde “Oraylıq Aziyada regionlıq sheriklikti rawajlandırıw” hám de “Turaqlı rawajlanıwǵa abaylarǵa qarsı gúresiwde xalıq aralıq jámiyetshiliktiń Oraylıq Aziya mámleketlerine járdemi” temalarında bólim jıynalısları bolıp ótedi. Xalıq aralıq konferensiya juwmaǵı boyınsha kommyunike qabıl etiliwi joybarlastırılǵan. Paolo Alli, NATO Parlament assambleyası prezidenti: — Turaqlılıq hám qawipsizlik hár bir mámleket rawajlanıwınıń, ekonomikası investitsiyalıq ózine tartatuǵınliginiń sheshiwshi faktorları esaplanadı. Sol sebepli de Samarqand konferensiyası dúnyada barǵan sayın orını asıp baratırǵan Oraylıq Aziya regioninde rawajlanıwǵa erisiw, qawipsizlik hám de sheriklikti bekkemlewde zárúrli rol oynaydı. Áyne tárepten aytqanda, Ózbekstan Oraylıq Aziyanıń zárúrli mámleketlerinen biri retinde region mámleketleri ortasındaǵı munasábetlerde -qurılısshılıq ideyaları menen ayqın ajralıp turıptı. Prezident Shavkat Mirziyoyev ilgeri surayotgan usınıslar tekǵana region, bálki dúnya jámiyetshiligi tárepinen de unamlı qabıl etińip atır. Oylaymizki, bul ǵayratlar Oraylıq Aziyada jańa ortalıqtı jarata aladı. Orayliq Aziya ma’mleket basshilari ma’slahat ushirasiwin sho’lkemlestiriw baslamasinin’ a’melge asiriliwi regionimiz siyasiy turmisinda a’hmiyetli waqiya boldi. 2019-jili 29-noyabrde Tashkentte bolip ótken Orayliq Aziya sammiti qatnasiwshilariniń qospa bayanatinda aytip ótilgenindey, “Orayliq Aziyada qáliplesken regionliq jaqinlasiw tendenciyasi – bul tariyxta bar bolǵan waqiyaliq esaplanadi”. Regionliq birge islesiwge qosimsha túrtki beriw maqsetinde 2020-jilda Ózbekistan Prezidenti tárepinen Tashkent qalasinda Orayliq Aziya izertlewleri xaliq araliq institutin du’ziw haqqindaǵı qarar qabillandi. Bul jan’a ilimiy izertlew institutinin’ maqseti region ma’mleketleri o’z-ara birge islesiwinin’ siyasiy- huquqiy, sawda-ekonomikaliq, gumanitar ha’m basqa ta’replerin dodalaw, Orayliq Aziyanin’ tariyxiy- ma’deniy miyrasin izertlew, milliy-ma’deniy qa’diriyatlarin asirap-abaylawha’m bekkemlew boyinsha qosimsha joybarlardi a’melge asiriwdan ibarat.