Ózbekstan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti nókis filiali «Mádeniyat hám kórkem óner mákemelerin shólkemlestiriw hám basqarıw»

"Tariyxı muluki Ajam"


"Tariyxı muluki Ajam" tariyxiy temada jazılǵan ózbek tilindegi birinshi ilimiy-prozaik dóretpe bolıp, 1488 jılda jazılǵan. Onda, avtordıń jazılıwınsha, ózine ámeldegi qatar tariyxiy dóretpeler tiykarında Iran patshalari tariyxı jarıtılǵan. Nawayı eger óz shıǵarmasın jańa faktik maǵlıwmatlar menen bayitpasa da, múmkinshiligi dárejesinde tórt úrim-putaqtaǵı patshahlar xronikasin tártipke salıwǵa umtıladı, tariyxiy dóretpelerdegi birpara "ala awızlıq" (keriliq) hám " muxtalif" (hár túrlı, hár túrli) liklerga bir qatar anıqlıq kiritpekshi boladı.

Nawayı óziniń joqarı gumanistik dúnya -qarasınan kelip shıǵıp (mámleket ekonomikalıq hám materiallıq ómirin kóteriwge qaratılǵan ilajlardı bólek itibar menen atawı, qaraqshılıq urısları, zulım hám ádalatsızlıqtı qaralıwı..) qálem terbetkeni haqqında bul shıǵarmanı birinshi izertlew etken A. Haytmetov qımbatlı oy-pikirlerdi ańlatadı.

Iran patshalarinıń tórt úrim-putaǵı tań qalǵanday patshah Qayumarsdan tap arablar revolyuciyası waqtında óltirilgen sasaniy Yazdi Jurdi Qalasıyorǵa deyin bolǵan wákilleri haqqında toqtalıp ótedi.

Mına nárseni ayrıqsha belgilengenler etip ótiw kerek usıdan ayqın boladı, Nawayı hesh shubhasız, Iran shahlarinıń tariyxın puqta bilgen, olar haqqındaǵı haqiyqiy hám tań qalǵanday maǵlıwmatlardı da jaqsı túsinetugın edi.

Nawayı pútkil dóretiwshiliginde hám iskerliginde ilgeri súrgen ideal shoh ideyasın bul shıǵarmasında da ótkeredi. Hár bir patsha haqqında sóz júrgizer eken, onıń xalıq hám mámleket ushın paydalı iskerligin kórsetip ótedi. Bul moment miynettiń social mánisin belgilep beredi. Mısalı, peshdodiyler úrim-putaǵınan Hushangtıń ádil hám bilimli ekenligin, Jamshidtıń óz dáwirinde toqıw jumısların jolǵa qoyǵanlıǵı, áskeriy qurallar soǵıwdı oylap tabıw etkenligi, qurılısshılıq salasındaǵı iskerligin, Manuchehrnıń suw imaratların qurıwı, baǵlar jaratıw hám dıyqanshılıqtı rawajlandırıw, Toxmosibtıń abadanshılıq salasındaǵı jaratıwshılıq jumısların, bólek pát berip bayanlawı pikirimiz dálili bolıp tabıladı.

Áyne sol waqıtta Afrosiyobtıń qaraqshılıq urıslarına bel baylanıstırǵanlıǵı, xalıq jaǵdayın awırlastırıwǵa qaratılǵan búlginshilik keltiriwshi minez-qulqların, Doro III dıń zalımlıǵın, mifologik shoh Zahhok xunkorliǵın Nawayı qattı qaralaydı.

Nawayınıń patshalarǵa bergen xarakteristikalarindaǵi ayırım -ayırım orınlar miynettiń óz dáwiri xúkimdarlarına qarata, olardıń birpara zatlarǵa itibarın tartıwdı, birpara jaǵdaylardan awlaq bolıwdı, jaqsı isller hám ádillikke shaqırıq etiwdi názerde tutqanlıǵın kórsetedi.

" Tariyxı muluki Ajam" daǵi maǵlıwmatlar Nawayı dóretpelerindegi áyyemgi Shıǵıs mifologiyasina tiyisli pikirlerdi, ulıwma, tariyxıy xronikalardı tuwrı túsiniw hám túsindirme berip atır áhmiyetli bolıp tabıladı.

Nawayı bul poeziyalıq shıǵarmasınıń tili yamasa usılı haqqında sonı da aytıw kerek, "ol óz pikirlerin qoldan kelgenshe ápiwayı ańlatıwǵa háreket etedi.... onıń shıǵarmasında qıyın, quramalı, mazmunsız, bálent párwazlı sóz dizbegi hám suwretleytuǵın elementlerdi, abstrakt gáplerdi derlik ushıratmaymiz". (Ózbek ádebiyatı tariyxı, II-bólim, 448-bet).

Sol kózqarastan qaraǵanda bul dóretpe ózbek tilinde tariyxıy dóretpe jazıwdıń jańa bir usılın jańalıq ashtı.

Nawayıdıń " Tariyxı iuluki ajam" shıǵarması óz avtorınıń tariyxıy faktlardi túsindirme berip atırıp aldıńǵı social poziciyasida turǵan tariyxshı ekenligin de kórinetuǵın etdi.

Nawayınıń " Tariyxı payǵambarlar hám hukamo", " Tariyxı muluki Ajam" nıń dawamı sıyaqlı tuyiledi. Ol jaǵdayda dinge sıyınıw hám dinge sıyınıw tariyxı, onıń ǵayratkerleri, payǵambarlarǵa tiyisli maǵlıwmatlar, ańız, ráwiyatlar keltiriledi. Bul miynettiń birinshi bólegin quraydı. Ekinshi bóleginde bolsa tariyxdagi oyshıllar haqqında kishi-kishi maqalalar hám olardıń hikmetleri beriledi. Hár eki bólektegi konkret xarakteristika qosıq penen juwmaqlanadı.

Shıǵarmada payǵambarlar qatarında úlken oyshıllar, ullı ilimpazlar haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń beriliwi, arnawlı bir orınlarında Nawayıda ruwxıy kósem, racionalizm ústinliginen dárek beredi.