Ózbekstan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti nókis filiali «Mádeniyat hám kórkem óner mákemelerin shólkemlestiriw hám basqarıw»

"Tariyxı payǵambarlar hám xukamo"

"Tariyxı payǵambarlar hám xukamo" de da Nawayınıń jámiyet rawajlanıwı nızamlarına ámel aqıl etıwdegi, onı aytıwdaǵı sheklengenlikleri, dúnyaǵa kóz qarasındaǵı qarama-qarsılıqlı tárepler de óz sawleleniwin tapqan bolıp tabıladı.

Shıǵarmadaǵı ornı-ornı menen keltirilgen gúrrińler, qıssalardıń kópshiliginde dúnyalıq ruxlanıw kúshli, bayan usılı bolsa xalıq awızsha dóretiwshilgi, atap aytqanda erteklerin yadqa saladı. Olar Nawayınıń didaktik qarawları xarakterin pútkil aldıńǵı (kámal insan jáne onıń pazıyletleri) hám málim sheklengen (diniy mistik ideyalar) tárepleri tiykarında belgilep beriw múmkinshiligin jaratadı.

" Nasoyim ul-muhabbat" bolsa Nawayınıń awdarma tariyxı, sol dáwir awdarma kórkem óneriniń kriteriyalari jáne bul tarawdaǵı Nawayı sheberligin úyreniwde zárúrli bolıp tabıladı. Bul Jomiynıń " Nafohot ul-uns" atlı shıǵarması awdarması bolıp, onı Nawayı kóplegen jańa maǵlıwmatlar menen toldırǵan hám redaktorlaǵan. Miynettiń tiykarǵı mazmunı sufizm xalqına tiyisli maǵlıwmatlardan ibarat bolsa da, ol jaǵdayda mánisi jaqtan didaktik pikirler jıynalǵan. Atap aytqanda, dáwirdiń húrmetli shaxsları sanalǵan zatlardıń hár túrli tarawda hadal miynet etip turmıs keshirganliklari, olardaǵı insaniy pazıyletler, turmıs qaǵıydalarınıń da bólek arnawlı gúrrińtler berip barıladı, Nawayı óz shıǵarması aldınan qoyǵan zárúrli wazıypalar sol tárizde atqarıla baradı.

" Vaqfiya"

" Vaqfiya" ǵa kelip sonı da aytıw kerek, dóretpe janr kózqarasınan asa quramalı, sinkretik xarakterge iye. Ol bir tárepden zárúrli hújjet, ekinshi tárepten XV ásir materiallıq, ekonomikalıq jáne social turmısı, avtordıń óz turmısı hám iskerliginiń kóplegen qırların úyreniwde áhmiyetli bolǵan tariyxıy dóretpe ham bolıp tabıladı.

1481-82 jılda jazılǵan " Baqfiya" kompozicion qurılısı tárepinen eki ǵárezsiz mazmunǵa iye bolǵan bólekke bólinedi.

Birinshi bólimde Nawayınıń Husayn Bayqara sarayına arnawlı párman arqalı usınıs etiliwi, bul waqıtqa shekem bolǵan onıń keyipi saray xızmetinde eken payıtlarındaǵı onıń mártebesi, Husayn Bayqara menen munasábetleri, Nawayınıń mámleket ǵayratkeri retindegi kóp qırlı iskerligi haqqında sóz ketedi.

Bul bólekten málim boladı, Nawayı Temuriylardıń kelispewshilgin, olar ortasındaǵı ólimli urıslardı, bul urıslar sebepli xalıq, watan basına túsip atırǵan salmaqli musibetlerdi, Mashhad hám Samarqanddaǵı oqıw qıyınshılıqları hám materiallıq qıyınshılıqlardı bastan keshirgen Nawayı aldında óziniń ullı árman -úmitleri, umtılıwları, hátte dóretiwshilik jobaları da mánisiz sıyaqlı, ámelge asıwı múmkin emes sıyaqlı tuyuledi. Sonıń ushın da Husayn Bayqara onı Hiratqa shaqırǵanda kóp tayarlanadı hám aqır-aqıbetde "... neshe sort' xızmetkim, dúnya sudı andin payda... ózimge kerek tuttim hám neshe sort' ishkim, xaloyiq duosiga sebepli qasımda anıq etdim",- dep razı boladı hám paytaxtqa keledi.

" Vaqfiya" da Nawayı óziniń arnawlı bir maqsetleri hám olardı ámelge asırıw daǵı iskerligin birme-bir ulıwmalastırıp aytadı. Bul maqsetler joqarı gumanistik xarakterge iye bolıp, olardı aydınlastiriwda Nawayı adamgershilikliliginen dárek beretuǵın tómendegishe bir neshe jaqtı detallar da bar bolıp tabıladı: Nawayı patsha xúkmi hám usınısı menen belgilengen óziniń mámleketi, is haqısı hám ıqtıyarındaǵı dáramatlardıń barlıǵınan bir ápiwayı insan ruwzıgeri ushın zárúr bólegine ǵana ózine qaldırıp, aslamın sortlar, ásker, medrese hám de meshittegi keń namazxana mútajligi hám iygilikli ımaratlar ushın saflab kelgen edi.

Nawayı " Vaqfiya" da óz iqtiyarındaǵi pulları esabına qurılǵan materiallıq -ilimiy mákemeler, túrli imaratlar, qurılǵan baǵlardı sanap ótedi jáne bulardı ámelge asırıwda shahtıń oǵan sıpayıshılıǵı hám jardemin bólek tán alıw etedi.

"Vaqfiya" nıń birinshi bólegi lirik sheginiw ornındaǵı Nawayınıń shahtan etken eki soranıwı -haj saparına ármanı hám barlıq xızmetlerdi tark etip kórkem dóretiwshilik penen shuǵıllanıw umitin Husayn Bayqaraǵa bildiriw menen juwmaqlanadı. Áne sol bólektegi psixologiyalıq xarakteristikadan Nawayınıń mámleket ǵayratkeri retindegi kóp qırlı iskerligi oǵada quramalı hám salmaqlı qıyınshılıqlarda keshkeni, ol ádewir ruwxıy azap shegip, azaplar tartıp óz xızmetin ótegeni málim boladı.

"Vaqfiya" nıń ekinshi bóleginde Nawayınıń qayırqomlıq jumısları hám -diniy mekemege berilgen mal-múlk ettirgan múlk, jerleri haqqında, vaqfiy orınlardaǵı mekeme yamasa xızmet ushın belgilengen lawazımlar, tayın etilgen is haqı, ornatılǵan tártip-qaǵıydalar, qayırqomlıq dástúrler, ımaratlar remontı haqqında sóz ketedi hám taǵı basqa. Bul belgilengenler arasında avtordıń oqıwshıler hám medrese oqıtıwshısılar hám de olarǵa belgilengen is haqı sisteması dıqqatına ılayıq. Mısalı, hár bir medrese oqıtıwshısında 11 den oqıwshı bolıwı kerek, oqıwshıler bolsa ózlestiriwleri dárejesine qaray artıqmash, orta hám tómen gruppalarǵa bólinedi hám is haqı belgilenedi. Medrese oqıtıwshısılar medrese qasında jasawları kerek, keri jaǵdayda olar belgilengen is haqınıń yarımın aladı.

" Vaqfiya" da Nawayı tárepinen Husayn Boyqaro iskerliginiń dáslepki dáwirindegi unamlı táreplerine bólek pát beriledi. Mısalı, Husayn Bayqaranıń saltanat taxtin iyelegennen keyin, birinshi ilajlar qatarında óz qol astındaǵı túrli qáwimler, urıw hám siyasiy gruppalarǵa munasábetiniń tuwrı belgilengeni máselesine itibardı tartıladı. Eger bunıń túp mánisinde áne sol túrli urıw hám qáwimlerdiń materiallıq hám materiallıq ómirin jeńillestiriw máselesi jatpasada, olar arasınan shıqqan hámeldarlarǵa, abıraylı shaxslarǵa salıstırǵanda qalıs hám tegis qaraw, yaǵnıy ulani mámleketlik jumısların orınlawǵa ese qosıw sheńberinde bolǵan bolsa -de, Nawayı bul ilajnı kelispewshilik hám narazılıqlardı jónge salıw etiliwi unamlı qádem dep qaraydi, bunda úlken jan bar edi, álbette.

Sonısı dıqqatqa iye, miynettiń basınan aqırına shekem Nawayı ushın xarakterli bolǵan gumanizm, patriotlıq bas xat bolıp ótedi.

Shıǵarmaǵa bólek ózine tartatuǵın baxsh etken zat -bul avtor obrazı bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda Nawayı ádalat hám jaqsı islik jolında aktiv háreketde bolǵan sheber shólkemlestiriwshi hám aldıńǵı pikirli gumanist hám de bilimli ǵayratker retinde kórinetuǵın boladı. Nawayıdaǵı real insanǵa tán bolǵan psixik jaǵdaydaǵı jaqsılar hám jaqsılıqtan quwanıw, jamanlar hám jamanlıqtan renjiwi, azaplanıwı, pútkil kóp qırlı iskerligi real, konkret sharayatlarda keshken, real waqıyalıq hám ondaǵı real insanlar, real social sharayat hám munasábetler menen jaqınnan baylanıslı tárizde sáwlelengen bolıp tabıladı.

Juwmaqlap aytqanda, " Vaqfiya" XV ásir materiallıq, ekonomikalıq jáne social turmıs tariyxın, avtordıń óziniń turmısı hám iskerliginiń kóplegen qırların úyreniwde zárúrli hújjet bolıp tabıladı.