Ózbekstan respublikasí joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti nókis filiali «Mádeniyat hám kórkem óner mákemelerin shólkemlestiriw hám basqarıw»

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI


ÓZBEKSTAN MÁMLEKETLIK KÓRKEM ÓNER HÁM MÁDENIYAT INSTITUTI NÓKIS FILIALI


«Mádeniyat hám kórkem óner mákemelerin shólkemlestiriw hám basqarıw » baǵdarı
1-kurs sırtqı bólim oqıwshıi
Daldabaev Uluǵbektiń
«ÓZBEK ÁDEBIYATI»
páninen


ÓZ BETINSHE
JUMÍSÍ


Tayarlaǵan _________________ U. Daldabaev
Qabıllaǵan _________________ Q. Yusupov

Nókis –2022

TEMA: ALISHER NAWAYI SHIǴARMALARINIŃ SAXNA HÁM EKRAN TALQINARI
JOBASI:


Kirisiw
1. Sociallıq-siyasiy hám didaktik xarakterdegi dóretpeleri
2. "Tariyxı muluki Ajam"
3. "Tariyxı payǵambarlar hám xukamo"
4. " Vaqfiya"


Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar

Sociallıq-siyasiy hám didaktik xarakterdegi dóretpeleri
Nawayı keń kólemde rawajlanǵan parsı poeziyasınıń gúlleniwi qarsılıq kórsetiwinde túrkiy tildegi poeziyanıń salıstırǵanda júdá tómen rawajlanǵanlıǵı máselesine itibardı tartadı hám bunıń sebeplerin kórsetip beriwge háreket etedi. Nawayınıń atap ótiwinshe, bunday sebepler úshew bolıp, birinshisi turkiy dóretiwshiler ana tiliniń baylıǵı hám názikligin bildiriwshi bir neshe mániske iye sózler, quramalı sóz dizbegi hám ańlatpalar kóp bolǵanlıǵınan olardı puqta túsinip, poeziyada uqıp menen isletiw sıyaqlı miynetten shoshıp, múshkillerinen ańsat jolǵa túsip alıwları bolıp tabıladı: Ekinshisi-birpara uqıplı artistlerdiń dáwirdegi húkimran tradiciya sheńberinde bolıwlıqtı ózlerine múnásip dep biliwleri bolıp tabıladı: úshinshisi bolsa -jas dóretiwshiler jeńil jol tutıp, óz dóretiwshilik úlgilerin tájiriybeli parsıziban ustazlarǵa kórsetip tán alıw yamasa maqullap kútiwleri, bunday ustazlardıń turkiy tilden paydasız ekenlikleri sebepli olar, yaǵnıy jas qálemkeshler turkiy tilge emes, parsı tiline meyil kórsetiwleri bolıp tabıladı.

Haqıyqıy qálem iyeleri óz dóretiwshilik xızmetleriniń túp ma`nisin, xalıq, watan aldınandaǵı óz minnetlerin júdá anıq hám jaqsı biledi. Sol názerden qaraǵanda " Talqılawt ul sózlikayin" daǵı Nawayınıń tómendegi: "... dana arbitr ádalat júzidin kóz solsa hám burınǵı parsı hám sońǵı turkiy latoyif hám daqoyiqidin payda alsa... hár qaysınıń mártebesin tayin qilur avonida úmitim uldur hám qıyalimǵa andoq kelurkim, sózum mártebesi avjdin tómen inmagay jáne bul tártibim juldızi artıqmash dárejedin ózge yerni beganmagay". (Alisher Nawayı, Dóretpeler, 15 úsheklik, 14-úshek, 121-bet). Óz ana tiliniń keń múmkinshiliklerinen, onıń kórkem dóretiwshilik ushın ulıwma jaramlı ekenligin kelip shıǵıp, sol tilde jaratqan dóretiwshilik úlgilerin sanap ótkennen keyin alıp kelgen " Óz dóretiwshiligi menen maqtanıp jazılǵan qosıq" usılındaǵı Nawayınıń pikirleri oǵada turmıslıq bolıp, real jayǵa iye esaplanadı.

Sonı aytıp ótiw kerek, Nawayıǵa shekem de turkiy tilde dóretiwshilik etilgen, ol jaǵdayda bir qatar jaqsı dóretpeler maydanǵa kelgen edi. "Talqılawt ul-sózlikayin" de Nawayı, Sakkokiy, Aydar Horazmiy, Atoiy, Ornıqlıiy, Jaqinıy, Amiriy hám Gadoiy sıyaqlı shayırlardı tilge aladı. Lekin, dep aytıp ótedi Nawayı,-ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózler Lutfiydan basqa shayırdı parsı tilinde qálem terbetken shayırlarǵa teńlestirip bolmaydı. Bunıń menen Nawayı ózbek ádebiyatınıń iri wákili, gózzal lirik qosıqlar hám ájayıp romantik dástan avtorı Lutfiy dóretiwshilikti joqarı bahalaydı, onıń ádebiyat tariyxındaǵı ornın tuwrı belgilep beredi.

«Talqılawt ul-sózlikayn" de til menen ádebiyat máseleleri bir pútkil pútinlikte alınadı, olardıń bir-birine baylanıslı tárepleri analiz etiledi. Áyne waqıtta ózbek tili hám ádebiyatı máseleleri menen salıstırıp tariyxıy sharayat, sociallıq-siyasiy haqıyqatlıq penen baylanıslı halda gúzetiledi, tekseriledi.

Aytılǵanlardan usı ayqın boladı, Alisher Nawayı dóretiwshiligi hám iskerliginde ana tili hám óz xalqı ádebiyatınıń keń rawajlanıw jolına qoyılıwı ushın gúres belgileytuǵın momentlerden bolıp, "Talqılawt ul-sózlikayn" de bul momentlerden bolıp, "Talqılawt ul-sózlikayn" de bul másele de teoriyalıq, ámeliy aspektte tiykarlap beredi. Ondaǵı hár bir teoriyalıq máseleni dálillewde Nawayı ápiwayı til, logikalıq izbe-izlik penen xalıq milliy mádeniyatı rawajlanıwı kózqarasınan pikir júrgizedi. Sol tárepten qaraǵanda Nawayınıń bul shıǵarması ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili hám ádebiyatı rawajlanıwında oǵada zárúrli rol oynaǵan dóretpe bolıwı menen birge, avtor dóretiwshiligindegi ilimiy prozanıń jarqın úlgisi bolıp tabıladı.

" Kriterya ul-avzon" ni Nawayı 1492-jılda jazadı. Bul miynettiń jazılıw sebepleri de, joqarıda belgilengenlerdi aytıp ótkenimizdey, avtordıń joqarı kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám turmıslıq maqsetleri menen baylanıslı.

Tyurkolog shayırlar hám de turkiy ádebiyat ıqlaspentleri arasında aruz haqqında jetilisken hám kópshilikke arnalǵan shıǵarmaǵa mútajlik úlken ekenligi, sonday-aq, bes ásirlik turkiy poeziyanıń tájiriybesin ulıwmalastırıw ushın ózin minnetli dep esaplaǵanlıǵi sebepli " Kriterya ul-avzon" maydanǵa keldi.

Basqasha aytqanda, Nawayı bul shıǵarmasında aruz teoriyasın óz ana tilinde ayttı hám ózbek poeziyası tiykarında áne sol teoriyanı toltırıp berdi.

"Kriterya ul-avzon" dıń ilimiy-sın kózqarastan tekstin tayarlaǵan, onı hár tárepleme úyrengen I. Sultanov atap ótiwinshe, Nawayı 9 jańa salmaq hám qosıq formanı belgilep ótedi, olardıń xalıqta ataqlı atların keltiredi yamasa sol salmaq atı menen ataydı: salmaqlar bapta Nawayı túrkiy xalıqlarda aruzdan basqa taǵı ǵárezsiz poetik hám metrik forma birligin bir neshe ret aytıp otedi. (I. Sultanov, Kriterya ul-avzon, Nawayı, Dóretpeler, 15 úsheklik, 14-úshek, 267 -bet).

Dóretpe qosıq qurılısı haqqında ilimiy qollanba bolǵanı ushın oǵan ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma menen jazılǵan bólimler az bolıp, kóbirek qosıq mısallar salmaq, okeanlar atı hám forması, sheńber-kestelerden ibarat. " Kriterya ul-avzon" de Nawayı ádebiyatshı qánige alım retinde poeziya haqqındaǵı ilminıń eń qıyın salasın jetilisken hám tereń biliwin kórsetiw edi.

Nawayı dáwiri ádebiyatında keń tarqalǵan kishi qosıq janrlardan biri mashqala edi. Onı jazıw hám sheshiw kórkem óneriniń hár túrli jolları haqqında kóplegen qollanbalar jaratılǵan edi. Abdurahmon Jomiydıń ózi bul tarawda 4 qollanba jazǵan edi. Usılardan biri "Qollanbası mashqalası qosıq penen jazılǵan shıǵarma"-mashqala haqqındaǵı qosıq qollanba qısqa hám qıyın usılda jazılǵanlıǵı ushın Nawayı ózinde mashqala haqqında arnawlı bir dóretpe jazıw zárúriyatın sezedi hám 1485-jılda "Qollanbası mufradot" tı jaratadı. Bul qollanba Nawayınıń parsı nasri úlgisi bolıp tabıladı.

Mashqala haqqındaǵı ámeldegi bolǵan barlıq qollanbalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw Nawayı mashqala qaǵıydaların qatań tártip menen beredi hám hár bir qaǵıydanı xarakterli mısallar tiykarında tusindiredi.

Qollanbada mashqala kórkem óneriniń 15 ámeli, 48 qıylı usılı beriledi, mısal formasında 148 mashqala keltiriledi.
Nawayınıń ózi aytıp ótkeni sıyaqlı, "Qollanbası mufradot" parsı tilinde jaratılǵan sol temadaǵı dóretpelerge qaraǵanda ańsat, túsinikli tilde jazılǵan. Keltirilgen mısallardı túsintiriw usılı da jeńil. Taǵı sonı da uqtırıp ótiw kerek, Nawayı mashqala janrında jazılǵan fardlardıń tek texnikalıq maqsetlerde júzege kelgen shablon qosıqlar emes, bálki málim ideya mazmunın ańlatıwshı, kórkem jetik úlgiler bolıwı zárúr ekenligin bárháma názerde tutqan, buǵan onıń ózi dóretiwshilik etken derlik barlıq máseleleri dálil bolıp tabıladı.
Nawayıǵa shekem hár qıylı temalardaǵı, hár túrlı kórkem dárejede jaratılǵan xatlardan kompleksler de dúzile baslanǵan edi.
Túrkiy xalıqlar ádebiyatı tariyxında bolsa birinshi sonday kompleks dúzgen avtor Alisher Nawayı boldı. Ol óz xatların toplap, onı " Munshaot" dep atadi.
"Munshaot" tıń qashan tártip berilgenligi haqqında Nawayı hesh qanday maǵlıwmat bermeydi. Lekin birpara mekteplerdiń mazmundaǵı waqıyalar bayanınan, geyparalarındaǵı ayırım belgilengenler hám belgilerden " Munshaot" |1498-1499 jılda dúzilgen dep shama qılıw múmkin.
" Munshaot" kirisiwinde, Nawayı óz xatların jıynar eken, ana tiliniń mámleketlik jumısları, siyasat maydanınan, sonday-aq jeke xarakterdegi jazıspalar kórkem tárepten birotala jaramlı ekenligin tastıyıqlawdı maqset etip alǵan edi.
Nawayı " Munshaot" tı dúzer eken, taǵı bir maqsetti gózlegen edi. Ol da bolsa xatlardaǵı oy-pikir hám ármanlardıń, násiyat hám eskertiwlerdiń jámiyet ushın, barlıq ushın, qalaberdi, pútkil áwladlar ushın paydalı dep bilgenligi sebepli, xalıq paraxatshılıqtı, saltanat párawanlıǵı támiyin etetuǵın jaqsı isler ushın gúresiw, xalıq hám mámleket máplerine qarsı bolǵan barlıq jaǵday hám urınıslardı saplastırıwǵa shaqırıw sıyaqlı ullı maqset edi. Ullı shayırımız áne sol maqset ǵáziynesiniń giltin óz oqıwshıları -áwladları qolına tutqazbaqshı edi.
Solay eken, Nawayı óz xatlarına kórkem ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma túri- dóretpe kórkem óneri úlgisi hám de olardı jazıwdan gózlengen maqsetler jayinda kórinetuǵın gumanistik ideyaların áwladlarǵa jetkeziwshi zárúrli qurallardan dep qaraǵan.
" Munshaot" quramındaǵı xatlardıń qandayda-birın da qay jerden qay jerge, kimge hám qashan jiberilgeni kórsetilmegenligi áne sol maqsetler menen anıqlama beredi. Lekin bul hal xatlardı anıqlawda kútá úlken qıyınshılıq tuwdıradı.
Nawayı xatları olarda tilge alınǵan problemalar hám máseleler kólemi, kórkem bárkámallıǵı, waqıyalar qorshawınıń keńligi tárepinen óz avtorlarınıń dóretiwshilik miyraslarında hám sol dáwir sociallıq-siyasiy hám de materiallıq ómirin úyreniwde bólek áhmiyetke iye boladı. "Munshaot" daǵı xatlar túrlishe mazmunda jazılǵan. Olar arasında qutlıqlawlar, saǵınısh xatları, kewil aytıwları, siyasiy, ekonomikalıq, materiallıq kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám basqa mazmundaǵı jazıwpalar bar bolıp tabıladı. Xatlardıń kópshiliginde birinshi orında mámleket, siyasat máseleleri turadı.
Nawayı Husayn Bayqaraǵa jibergen xatlarında shahqa, ol arqalı saray, ondaǵı jaǵdayǵa, saray xalıqları hám de mámleketin mekeme etiw usılına óz munasábetin ańlatadı. Bul qıylı xatlardan sol zattı uqsa boladı, Nawayı Husayn Bayqaraǵa hám shahzadalarǵa úlken úmit beredi hám ayriqsha bolǵan sergeklik hám saldamlılıq penen, oǵada mehribanlıq hám dana násiyatgo'ylik penen olardı qáwip-qaterlerden saqlawshı, tuwrı jolǵa salıp qoyıwshı edi.
Sonı aytıw kerek, Nawayınıń mámleket ǵayratkeri retindegi ámeliy iskerliginde onı bárinen burın siyasiy kelispewshiliklerdiń aldın alıw, mámleket ǵárezsizligi hám pútinligin saqlap qalıw, juwapkershilikti qatań turaqlı qılıw hám bekkemlew máseleleri bánt etken edi. Mine usılar talabı menen " Mun'shaot" daǵı qatar xatlar, atap aytqanda shahzoda Badiuzzamonǵa jibergen xatlar jazılǵan edi. Bulardan Alisher Nawayı bul shahzadaǵa úlken úmitler baylanıstırǵanı, onıń tárbiyasında qatnasqanı jáne onıń iskerligin paydalı úgit-násiyatlar menen jóneltirip turǵanı málim boladı. Nawayı Badiuzzamandı Xorasan saltanatı ushın mámleketti basqarıw usılların jaqsı bilgen, ádalat súyıwshi húkmdar retinde kóriwdi árman etken hám sol jolda saldamlı háreketler etken, Xusayn Bayqara menen Badiuzzaman aralarındaǵı kelispewshilikler sebepli mámleket pútinligi hám xalıq arqayınlıǵına jetisiwi anıq bolǵan qáwiptiń aldın alıwǵa tınımsız talpınǵan edi. Áne sol máselelerdi Nawayı óz xatlarında dıqqat orayında tutadı.
Nawayı dawam etip, qandayda bir saat da perzenttiń jaǵdayınan jıraq bolmaǵanın, ilim-pándi iyelewine tolıq múmkinshilik hám sharayat jaratıp bergenin, onıń insaniy pazıyletlerdi ıyelewi ushın tınbay umtılǵanın jazadı. Xattan málim bolıwınsha, Nawayınıń miynetlerinen xabardarlar oǵan minnet gáp hám násiyatlar etedi. Bularǵa qaramay Nawayı balanıń tárbiyası menen jigerli túrde shuǵıllana beredi hám bunda ádewir tabıs da qazandı. Lekin keyinirek perzent tuwrı joldan azıp ketedi jáne bul hal Nawayı ushın salmaqlı bir baxıtsızlıqqa, dártke aylanadı.
Artıq shıday almaǵan Nawayı onı perzentlik huqıqlarınan júdá etedi. " Kúsh-quwatis un-nafois" de tilge alınǵan shayır hám jazıwshılar qatarınnan shıǵaradı. sonnan keyin qalanıń úlken-kishisi aldında onıń hesh bir itibarı qalmaydı.
Xat aqırında Nawayı perzenttiń bunshelli nankórligi i hám tilazarlıqları ushın onı jazalay alıwı múmkinligin ańlatadı. "Biraq,-deydi Nawayı,-eki tárepdin yetkurmadim. Biri bukum, muncha pánt hám násiyxat hám tashni' hám malomat hám ont hám aymon bila birovkim, mutannabih bo'lmamish bolsa bir neshe izo hám azap bila da bo'lmag'usi bolıp tabıladı, bálki ul izo hám azap yetkururda bul mútájdiń za'flig' klientig'a tátárrik hám uwayım ko'prak yetkusi bolıp tabıladı hám sanga xud tavovut etpeg'usi bolıp tabıladı. Taǵı biri bukim, sen hár baqoidolig'kim, etipsen, anga kóre ses hám jaza tawıpsenkim, ul patshahi islam xumoyun xotirinıń shańı hám... soyir ázizleriniń ko'ngullarinıń ozoridirkim, hár biri pıl haqıyqat júz ólimdin artıqtur biraq bul ma'nidin sen g'ofilsen".
Nawayınıń bul xatta kuyinip aytqanlarınıń tárbiyalıq áhmiyeti úlken. Tuwrı joldan azǵan adam ushın eń úlken jaza xalıq názerinen qalıw bolıp tabıladı, degen juwmaqtıń ózinde bir álem mánis bar.

Áyne waqıtta, bul xat Nawayıdaǵı qaynaq ákelik miyirin kórsetedi, onıń názik kewil iyesi ekenliginen, oǵada tásirli, bekkem ǵayratlı hám oǵada qatańlıqlı adam bolǵanlıǵınan da dárek beredi.

"Munshaot" mazmunı Nawayınıń kóp qırlı ámeliy iskerliginde xalıqshıl, adamgershilik hám tınıshlıq súyiwshi principlerine tiykarlanǵanı, mámleket hám xalıqtıń mápin qorǵaw ekenin kórsetip beredi.
Bul ásirese, Nawayınıń Temuriy húkimdarlarǵa aqıl-násiyatları, minnet gáp hám sın pikirleri orın alǵan xatlarda óz sawleleniwin tapqan bolıp tabıladı.
Xatlarda Nawayı ómirbayanshısına tiyisli maǵlıwmatlar, kórkem dóretiwshili maydanınan belgilengenler, etikalıq qarawlarına baylanıslı faktlar bar.
Bul ásir Nawayı aytıp ótkeni sıyaqlı, áyyemgi ózbek tiliniń dóretpe salasında ulıwma jaramlı ekenligin kórsetip beredi.

Alisher Nawayıdıń tariyx, sufizm hám dinge sıyınıw tariyxına tiyisli poeziyalıq dóretpeleri de bar. Bular "Tariyxı muluki Ajam", " Nasoyimul muhabbat", " Tariyxı payǵambarlar hám hukamo", " vaqfiya" lar bolıp tabıladı.

Usı dóretpeler, málim mániste Nawayıǵa shekem bolǵan dástúr tásirinde jazılǵan. Lekin olardı jaratıwda basqa arnawlı bir maqsetlerdi de názerde tutqanlıǵı shubhasız bolıp tabıladı.