Ózbekstan respublikasí sanli texnologiyalar ministrligi muhammed al-xorezmiy atindaǵÍ tashkent informaciyalíq texnologiyalarí universiteti nókis filialí telekommunikaciya texnologiyalari hám kásiplik tálim fakulteti «Informaciyalıq

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ SANLI TEXNOLOGIYALAR MINISTRLIGI MUHAMMED AL-XOREZMIY ATINDAǴÍ TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ TELEKOMMUNIKACIYA TEXNOLOGIYALARI HÁM KÁSIPLIK TÁLIM FAKULTETI « Informaciyalıq qáwipsizlik» baǵdarı 2-kurs 305-22 topar studentı Xamdullaev Allayardıń « Elektronika hám sxemaları » páninen jazılǵan REFERAT JUMISI

Tema:Radio tolqın qabıl qılǵısh
Tayarlaǵan _________________ Xamdullaev A.
Qabıllaǵan ________________ Babajanova T.

Nókis-2023
REJE:

1. 
   Radio qabıllawshılar haqqında ulıwma túsinik.
   
2. 
   Radio qabıllawshılar túrleri hám islew principleri.
   
3. 
   Radio qabıllawshılardıń kelip shiǵıwı.
   
4. 
   Radio qabıllawshılardı óz-ara salıstırıw
   

Radio qabıllaǵısh (qısqartırılgan atı - qabıllaǵısh, awızeki- radio) – antennaǵa jalǵanǵan hám radio qabıllaw, yaǵnıy signallardı radio tolqınnan ajıratıw ushın isletiletuǵın qurılma.

Radio qabıl etiwshi úskene degende antenna menen úskenelestirilgen radio qabıllaǵısh, sonıń menen birge, qabıl etilgen maǵlıwmatlardı qayta islew hám kerekli formada (vizual, dawıslı, baspa tekst formasında hám basqalar ) tákirarlaw quralları túsiniledi. Kóbinese antenna hám tákirarlaw quralları sistemalı túrde radio qabıl etiwshiniń bir bólegi bolıp tabıladı. Radio qabıllaw úskenesi antenna járdeminde radio tolqınların keńislikdegi hám polyuslanıwshı tańlawdı hám olardı elektr radio signallarına (kernew, tolqın) aylandırıwdı, chastotanı ózgertiw, qabıl etiwshi antennanıń shıǵıwında háreket etetuǵın hám paydalı signal menen chastotaǵa tuwrı kelmaytuǵın basqa (ırkinish beretuǵın ) signallar hám shawqımlar kompleksinen paydalı radio signaldı ajıratıw, kúsheytiw, paydalı radio signaldı odaǵı maǵlıwmatlardan paydalanıwǵa múmkinshilik beretuǵın formaǵa ótkeriwdi ámelge asıradı. Rásmiy túrde, radio qabıl etiwshiler radiostantsiyalarga kiredi, bunday klassifikaciya ámelde kemnen-kem ushraydı.
Radio qabıl etiwshilerdiń klassifikaciyası:
Radio qabıl etiwshi úskeneler tómendegi qásiyetlerine kóre bólinedi:

• 
  tiykarǵı waziypası boyınsha : radio esittiriw, televidenie, baylanıs, jónelisti anıqlaw (pelengatsion), radiolokatsiya, radio basqarıw sistemaları ushın, ólshew hám basqalar ;
  
• 
  jumıs túri boyınsha :radiotelegraf, radiotelefon, fototelegraf hám basqalar;
  
• 
  baylanıs kanalında qollanılatuǵın modulyatsiya túri boyınsha : amplituda, chastota, faza, bir polosali (hár qıylı ), impulsli (hár qıylı );
  
• 
  xalıq aralıq radio máslahát komiteti usınıslarına kóre, qabıl etilgen tolqınlar diapazonı boyınsha :
  
  • 
    miriametrli tolqınları - 100-10 km, (3 kGts-30 kGts), SDv (oǵada uzın tolqınlar )
    
  • 
    kilometrli tolqınlar - 10 -1 km, (30 kGts -300 kGts), Dv (uzın tolqınlar )
    
  • 
    gektometrli tolqınlar - 1000 -100 m, (300 kGts -3 MGts), Sv (orta tolqınlar )
    
  • 
    dekametrli tolqınlar - 100-10 m, (3 MGts-30 MGts), Kv (qısqa tolqınlar )
    
  • 
    metrli tolqınlar - 10 -1 m, (30 MGts-300 MGts), UKv (oǵada qısqa tolqınlar )
    
  • 
    detsimetrli tolqınlar - 100-10 sm, (300 MGts-3 GGts), DMv (detsimetrli tolqınlar )
    
  • 
    santımetrli tolqınlar - 10 -1 sm, (3 GGts -30 GGts), CMv (santımetrli tolqınlar )
    
  • 
    millimetrli tolqınlar - 10 -1 mm, (30 GGts -300 GGts), MMv (millimetrli tolqınlar )
    

barlıq radio esittiriw diapazonların (Dv, Sv, Kv, UKv) óz ishine alǵan qabıllaǵısh barlıq tolqınlarda isleytuǵın dep ataladı.

• 
  qabıllaw jolın qurıw principine kóre: detektorlı, tuwrıdan-tuwrı kúshaytiradigan, tuwrıdan-tuwrı qayta qáliplestiretuǵın, regenerativ, oǵada -regeneratorlar, bir mártelik, eki mártelik yamasa kóp mártelik chastotalardı qayta qáliplestire alatuǵın supergeterodin;
  
• 
  signaldı qayta islew usılı boyınsha : analog hám cifrlı ;
  
• 
  qollanılatuǵın element bazası boyınsha : kristall detektorda, lampalı, shırada, tranzistorda, mikrosxemalarda;
  
• 
  orınlaw boyınsha : avtonom hám ornatılǵan (basqa qurılmalardıń bir bólegi retinde);
  
• 
  ornatıw jayı boyınsha : statsionar, bartli, portativ;
  
• 
  támiynatı usılı boyınsha : tarmaq, avtonom yamasa universal.
  

Tiykarǵı qásiyetleri:

• 
  sezgirligi
  
• 
  tańlap alıw (selektivligi)[7][8]
  
• 
  óz shawqımı dárejesi[9]
  
• 
  dinamikalıq diapazon
  
• 
  shawqımǵa sabırlılıǵı
  
• 
  turaqlılıǵı
  

Jumıs principi:
Eń ulıwma formada radio qabıllaǵıshdıń islew principi tómendegishe kórinedi:

1. 
   elektromagnit maydandaǵı terbelisler (paydalı radio signalınıń qospası hám hár qıylı kelip shıqqan shawqımlar aralaspası ) antennada ózgeriwshen elektr tokın keltirip shıǵaradı ;
   
2. 
   bunıń nátiyjesinde payda bolǵan elektr terbelisleri kerekli signaldı kereksiz (tosıwshı) signaldan ajıratıw ushın filtrlenedi;
   
3. 
   ondaǵı paydalı maǵlıwmatlar signaldan alınadı (anıqlanadı );
   
4. 
   nátiyjede alınǵan signal paydalanıw ushın mas formaǵa aylantırıladı : dawıs, televizor ekranındaǵı súwret, cifrlı maǵlıwmatlar aǵımı, orınlawshı qurılmanı basqarıw ushın úzliksiz yamasa diskret signal (mısalı, teletayp yamasa rul mashinası ) hám basqalar.
   
5. 
   Qabıl etiwshiniń konstruksiyasına qaray, onıń jolındaǵı signaldı anıqlawdan tısqarı, kóp basqıshlı qayta islewden ótiwi múmkin: chastota hám amplituda boyınsha filtrlew, kúsheytiw, chastotanı qayta qáliplestiriw (spektrni qózǵaw ), keyingi programmalıq qayta islew menen nomerlestiriw hám uqsas kóriniske keltiriw.
   

Táriyxi:
1887-jılda nemis fizigi Geynrix Gerts Rumkorf katushkasi hám yarım tolqınlı dipol uzatıwshı antenna (dúnyadaǵı birinshi radio tolqın uzatıwshı ) hám ushqınlı radio tolqın qabıl etiwshisi (dúnyadaǵı birinshi radio qabıllaǵısh ) menen radio tolqınlarınıń ushqın uzatqıshın (radio uzatıwshı ) qurdı, dúnyada birinshi ret radio tolqınlı radio uzatıwdı hám radio qabıllawdı ámelge asırdı, Maksvell hám Faraday boljaw etken radio tolqınlarınıń bar ekenligin tastıyıqladı hám bir qatar radio tolqınlarınıń tiykarǵı qásiyetlerin (ótiwi, jutıwı, sáwlelendiriwi, sınıwı, interferentsiyasi, turǵan tolqın hám basqalar ) úyrendi.
1894-jıl 14-avgustda Lodj hám Aleksandr Mirxed Oksford universitetinde Britaniya pándi rawajlandırıw assotsiaciyasinıń jıynalısında radiotelegrafiyaning birinshi tabıslı kórgizbesin ótkerdi. Kórsetiw waqtında Morze kodındaǵı radio signalı jaqın átirapdaǵı Klarendon bınasındaǵı laboratoriyadan jiberildi hám 40 m aralıqta - lekciya ótkerilgen Tábiyiy tariyx muzeyi teatrında apparat tárepinen qabıllandı. Lodj tárepinen oylap tabılǵan radio qabıllaǵısh - „Elektromagnit tolqınlardı qabıllawshı qurılma“- óz ishine ótkizgish - (kogerer), energiya deregi, rele hám galvanometrdi alǵan. Kogerer „Gertz tolqınlari“ na sezgirlikti qayta tiklew ushın waqtı -waqtı menen silkitip turıwı kerek bolǵan metal qatlamlar („Branly trubkasi“) menen toldırılǵan shıyshe naysha edi. Bul maqsetke erisiw ushın elektr qońırawı yamasa ilgekli- shókkishli mexanizm isletilingen (tiykarınan Lodj „úziwshi“- taratıwshı ózgesheligine iye trubkanıń bul kombinatsiyasına „kogerer“ atın bergen).
SSSRda radioniń tuwılǵan sánesi 1895-jıl 7-may - A. S. Popov Rossiya fizika-ximiya jámiyeti jıynalısında radio qabıl etiwshi (shaqmaq detektorı) ın kórsetkende esaplanadı. „Popov razryad ólshewshi“ haqqındaǵı lekciyası birinshi ret D. A. Lachinov tárepinen „Meteorologiya hám ıqlım úyreniw“ sabaqlıǵınıń ekinshi basılıwında (1895-jıl iyul) baspadan shıǵarılǵan.
1899 -jılda Gogland atawı hám Kotka qalasın baylanıstırǵan 45 km uzınlıqtaǵı birinshi baylanıs liniyasi qurıldı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde elektron lampalar isletiline baslandı hám tuwrıdan-tuwrı kúsheytiriwshi qabıllaǵısh islep shıǵıldı.
1917—1918-jıllarda Fransiyada (L. Levy), Germaniyada (v. Shottky) hám AQShda (E. Armstrong) supergeterodinli qabıllaǵısh principi usınıs etilgen. Sol waqıttaǵı elektron lampalardıń shala islewi sebepli supergeterodinli qabıllaǵıshtı sapalı ámelge asırıw múmkin emes edi.
1929 -30 -jıllarda ekranlı torlı radiolampalarning (tetrodlar hám pentodlar) payda bolıwı menen supergeterodinli qabıllaǵısh tiykarǵı túrge aylanadı.
1950—1960 -jıllarda tranzistorlı radiostantsiyalar keń tarqaldı. 1952—1953-jıllarda nemis fizigi Gerbert Matare Germaniyada sanaatshı Yakob Maykl járdeminde „tranzistorlar“(noqatlı tranzistor ) eksperimental partiyasın islep shıǵardı hám birinshi tórt tranzistorlı radio qabıllaǵıshtı xalıqqa usınıs etdi. Dúnyadaǵı birinshi kommerciya tolıq tranzistorlı qabıllaǵısh „Regency TR-1“ AQShda bir jıl ótip, 1954-jıl noyabr ayında satıwǵa shıqtı.
1970-jıllardıń ortalarından baslap integral mikrosxemalar qabıllaǵıshlarda keń qollanıla baslandı.
Házirgi waqıtta blok-sxema túyinlerin úlken integraciyalaw hám tosıqlar fonında qabıl etilgen signallardı cifrlı qayta islewdi keń qollaw usılı menen radio qabıllaǵıshlar islep shıǵılıp atır.
Radio baylanıs -bul radio tolqınlar járdeminde maǵlıwmat almaslaw. Radiobaylanıs sistemasınıń informaciya tárepinde radiouzatıwshı hám uzatıwshı antennalardan shólkemlesken radiouzatıwshı qurılma, qabıl etiwshi tárepinde bolsa qabıl etiwshi antennalar hám radioqabıl etiwshilerden ibarat radio qabıl etiwshi qurılma jaylasqan. Transmitterda tasıwshı chastotasınıń shayqalıwı uzatılıp atırǵan informaciya signalınıń nızamına muwapıq ózgertiriledi hám qabıl etiwshi ushında teris process ámelge asıriladı. Baylanıs bir tárepleme yamasa óz-ara bolıwı múmkin. Radiobaylanıs statsionar obyektler hám kóshpeli obyektler ortasında, sonıń menen birge, háreketleniwshi obyektler ortasında baylanıs ornatıwdıń birden-bir usılı esaplanadı.Radiobaylanıs—radiotolqınlar (elektromagnit terbelisler) járdeminde túrli aralıqlarda informaciya almasıw ushın elektron baylanıs túri. Radio (lat. radiare — nurlanıw ), „radiobaylanıs“ termini „nurlanıw járdeminde baylanıs“, yaǵnıy ótkeriwshi sımlar járdemisiz (sımsız baylanıs ) degen mánisti ańlatadı. Kosmik antenna járdeminde transmitter nurlanadi hám jer maydanına tarqaladı, keyingi qabıl etiwshige tásir etedi hám elektr energiyası elektromagnit tolqın energiyasına aylanadı. Óz-ara baylanıs ushın hár bir radiostantsiya uzatıwshı hám qabıl etiwshiden ibarat bolıwı kerek. Kem quwatlı radiostantsiyada uzatıwshı hám qabıl etiwshi ulıwma korpusqa ornatıladı. Joqarı quwatlı signallardı tarqatıwda transmitterlar bólek birlikler menen tayarlanadı. Qabıl etiwshiler, sonıń menen birge, sapalı radio signallardı qabıllaw ushın bólek birlikler menen islep shiǵarıladı. Uzatıw waqtında elektromagnit tolqınlardı shıǵaratuǵın hám qabıllaw waqtında olardıń energiyasın ózlestiretuǵın qurılma antenna dep ataladı. Antennaning eń ápiwayı túri — bir uchi erdan kóterilgen hám bir uchi uzatıwshı yamasa qabıllaǵıshqa jalǵanǵan ápiwayı sım.
Teoriyalıq izertlewler hám ámeliy izertlewler sonı kórsetedi, sónbeytuǵın sinusoidal elektromagnit terbelisler informaciyanı aralıqqa jetkiziwde (ásirese, onı sóz, muzıka hám suwretler kórinisinde súwretlewde) júdá zárúrli áhmiyetke iye. Sol sebepli uzaq aralıqlarǵa maǵlıwmat jiberiwde joqarı quwatlı radio tolqınlardan paydalanıladı. Ádetde, chastotası 0,2 MGts den joqarı bolǵan radio tolqınlar uzın, 1MGts den joqarı bolǵanlar ortasha, 12 MGts regionindaǵılar qısqa hám joqarı chastotalı radio tolqınlar ultra qısqa radio tolqınlar dep ataladı. Elektromagnit tolqınlar menen video suwretlerdi uzatıw ushın gigagerts (milliardlap gerts) penen ólshenetuǵın chastotalar qollanıladı.
Bunday chastotalar dekimetr tolqın uzınlıqlarına sáykes keledi.
Elektromagnit terbelisler bir dáwir tárepinen islep shiǵarıladı. Elektromagnit terbelisler bunday terbelis shınjırında payda bolsa da, olar kosmosda tolqınlar formasında tarqala almaydı. Óytkeni sonda, elektr maydanı kondansator plitaları arasında toplanadı hám magnit maydan katushkası ishinde toplanadı. Sol sebepli olar jabıq terbelis dáwirleri dep ataladı.
Ashıq terbelis dáwirleri elektromagnit terbelislerdi kosmosda tolqınlar formasında tarqatıw ushın isletiledi. Onıń ushın jabıq kontaktlardıń tat basıwına alıp keletuǵın kondensatorlardıń sirt maydanın kemeytiw hám selenoidlardıń oram sanın kemeytiw kerek. Hádden tıs jaǵdayda, bobinlar az-azdan tuwrı ótkizgishge aylanadı hám olardıń ushları kondansator wazıypasın atqaradı. Bunday qurılma ashıq terbelis dáwiri dep ataladı. Shınjırlardaǵı terbelislerdi asırmaw ushın kondensatorlardıń tiykarların turaqlı túrde zaryadlaw kerek. Onıń ushın arnawlı shıra yamasa tranzistor generatorları isletiledi.
1894-jıl Popov generatorlar hám radio qabıl etiwshilerge uzın sımlar jalǵanǵanda radiobaylanıs jaqsılanǵanın sezedi. Sonday etip, radio uzatqıshlar hám qabıl etiwshilerdiń zárúrli bólegi bolǵan antenna oylap tabıldı. Antenna ashıq terbeliwshi kontur bolıp tabıladı. Onıń elektromagnit maydanı kosmostıń úlken bólegin iyeleydi. Sol sebepli antenna elektromagnit tolqınlardı jaqsı shıǵarıwı hám qabıllawı múmkin. Antennalardıń kóp túrleri turmısda hám texnologiyada, sonıń menen birge, ilimiy maqsetlerde qollanıladı. Olardıń parabola ıdıs formasında tayarlanǵan qurılmaları uzaq álemlerden elektromagnit tolqınlardı qabıl ete alatuǵın radioteleskoplarda qollanıladı.1967-jıldıń jazında radioteleskop járdeminde Kembrij universiteti ilimpazları kosmostan kiyatırǵan radiosignallarni jazıp aldı. Bul signallar waqtı -waqtı menen hár 1, 33730113 sekundta tákirarlanıp turdı hám pulsdiń dawam etiw waqti 10 -20 ms edi. Hayran qalǵan izertlewshilerdiń, basqa ilimpazlar bul signallar dáslep uzaq dúnyadaǵı janlı janzatlar tárepinen jiberilgenine ısendi. Biraq, keyinirek olardıń sırı málim boldı. Bul radio signallardıń deregi keyinirek pulsar hám kvazarlar dep atalǵan arnawlı obyektler bolıp shıqtı.
Házirgi waqıtta pulsarlar júda úlken juldızlardıń ǵarrılıq dáwirindegi jarılıwınıń qaldıqları esaplanadı. Pulsardaǵi elementtıń tıǵızlıǵı júdá úlken (~1016 kg/m3) jáne onıń diametri 10 -100 km ni quraydı
Kishkene diametri sebepli pulsarlar óz oǵı átirapında bir ret aylanıwdı 1-2 sekundta juwmaqlay aladı. Bunday pulsarlardiń betlerinde júdá názik konus formasında radio tolqınların shıǵaratuǵın ıssı orınlar bolıwı múmkin. Bunday ıssı noqatlardan shıǵıs radiotolqınlar Jer maydanına jetip baradı. Pulsardan tısqarı, onıń maydanında ıssı noqatlar da waqtı -waqtı menen aylanadı. Sonday etip, kosmos daǵı ıssı noqatlardan radiotolqınlardıń tarqalıw baǵdarı pulsardıń aylanıwına qaray ózgeredi. Bir qansha waqıt ótkennen, radiotolqınnıń (signaldıń ) tarqalıw baǵdarı taǵı jerge jóneltiriledi. Bul waqıtta olar taǵı radioteleskoplar arqalı jazıp alınadı.
Baylanıstı shólkemlestiriwdiń tiykarǵı usılları: radiosistema hám radio baǵdarı.
Radiosistema-bir ulıwma radio uzatıwda isleytuǵın úsh yamasa odan artıq xabarlar ortasında radiobaylanıstı shólkemlestiriw usılı. Radiosistema: barlıq xabarlar ortasındaǵı baylanıstı hám minimal kúsh hám úskenelerdi sarplaǵan halda xabarlardı jóneltirilgen uzatıwdı támiyinleydi.
Radio marshrutlaw - birdey ulıwma radio uzatıwda isleytuǵın eki xabar ortasındaǵı baylanıstı shólkemlestiriw usılı. Radio baǵdarı radiosistemaga salıstırǵanda kórinbesligi, ótkizgishligi hám turaqlılıǵı menen ajralıp turadı.
Tiykarǵı radionıń talapları barlıq radiolar tárepinen orınlanıwı kerek. Radiobaylanıstı shólkemlestiriw ushın tómendegi radiomaǵlıwmatlarǵa islew beriledi: chastota, shaqırıw parolları hám radio hújjet giltleri.
Qońıraw hám biypul chastotalardan paydalanıw qadaǵan etiledi. Radioesittiriwler jasırın bolıp, belgilengen múddetke iye bolıp, olar múddeti tawsılǵannan keyin málim tártip tiykarında óshiriledi. Radiosistema hám jóneliste xabarlar radio almasıwı arqalı ámelge asırıladı. Radiobaylanıs arqalı buyrıqlar, signallar, radiogrammalar hám radiobaylanıslardı qabıllaw hám uzatıwdı belgileydi.
Radio tolqınlar Jerge tikkeley jaqın orında tarqaladı, olar jer tolqınları dep ataladı. Atmosferada radiotolqınlardıń tarqalıwına eń sezilerli tásir troposfera hám ionosfera tárepinen ámelge asırıladı. Troposferada troposfera tolqınlarınıń tarqalıwı troposferanıń bir jınslı bolmaǵanlıgınan tarqalıw hám sawleleniw nátiyjesinde júz beredi. Radiotolqınlar ionosferadan sawleleniw arqalı tarqaladı yamasa ol jaǵdayda tarqalıw ionosfera dep ataladı.Radio tolqınları Jerden kosmosqa, kosmostan kosmosqa radio baylanısı ushın isletiledi hám arnawlı atqa iye emes. Erkin kosmosda radiotolqın kese dúzılıwge iye, yaǵnıy. onıń quraytuǵın óz-ara baylanısqan elektr hám magnit maydanları bir-birine hám tarqalıw baǵdarına perpendikulyar. Polarizatsiya túsinigi salıstırmalı bolıp tabıladı, ulıwma jaǵdayda interfeyslerge salıstırǵanda óz basımshalıq penen polyuslanǵan tolqın kórip shıǵıladı. Bunday halda, E vektorı eki komponentke bólinedi, olardan biri vertikal polarizatsiyaǵa, ekinshisi bolsa gorizontalǵa tuwrı keledi. Domalaq polyarlanıw menen E vektor úlkenligi turaqlı bolıp, onıń aqırı sheńberdi suwretleytuǵın tárzde aylanadı. Radiotolqınlardıń polarizatsiyasi uzatıwshı antennanıń túri hám radio tolqınlar tarqalatuǵın ortalıqtıń fizikalıq qásiyetleri menen belgilenedi. Tek kosmosda radio tolqınlar bos kosmos daǵı sıyaqlı tarqaladı. Keri jaǵdayda, tarqalıw jaǵdayı Jer hám atmosferanıń elektr qásiyetleri, sonıń menen birge, relef penen belgilenedi. Jer maydanı radiotolqinlarinıń tarqalıwına sezilerli tásir kórsetedi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1. 
   Palshkov VV Radio qabul qiluvchilar. - M .: Radio va aloqa, 1984-yil.
   
2. 
   Буга Н.Н. и др.. Радиоприёмные устройства, 30000 экз, М.: Радио и связь, 1986.
   
3. 
   Буга Н.Н. и др.. Радиоприёмные устройства, 30000 экз, М.: Радио и связь, 1986.
   
4. 
   Буга Н.Н. и др.. Радиоприёмные устройства, 30000 экз, М.: Радио и связь, 1986.