Ózbekstan respublikasi awil xojaliǵi ministirligi

TIYKARǴI BÓLIM
Mikroorganizmlerdiń ósiwi hám rawajlaniwi. Mikroorganizmlerdiń ósiwi ushın suw júdá zárúr, sebebi azıq elementleri suwda erigen halda bolıp, olardı bakteriyalar alıp, uzın kletkaların tikleydi hám energiya aladı.Azıq ortalıqlarında, mikroorganizm kletkasın qurıwı ushın kerek bolǵan hámme elementler mikroorganizm ózlestiretuǵın jaǵdayda bolıwı kerek. Mikroorganizmlerdiń struktura duzilisi hám turaqlı komponentleri. Eukariotlar hám prokariotlar. Mikroorganizmlerdiń kópshiligi bir kletkalı bolıp tabıladı. Bakteriya kletkası sırtqı ortalıqtan kletka qabıǵı, geyde bolsa tek sitoplazmatik membrana menen ajralıp turadı. Kletka ishinde hár túrlı strukturalar bar. Kletka dúzilisine qaray, organizmler eki tipge bólinedi. Olar eukariot hám prokariot kletkalı organizmler bolıp tabıladı. Eger mikroorganizm haqıyqıy (shın) yadroǵa iye bolsa, ápiwayi kletkalarǵa eukariot kletkalar dep ataladı. (Grekshe eu-shın, kario-yadro bolıp esaplanadı ).Yadro aparati ápiwayı (diffuz halda ) bolǵan mikroorganizmler prokariotlar dep ataladı. Eukariotlar zamarıqlar, suwotları, ápiwayı haywanlar –protistlar kirse, prokariotlarga bakteriyalar hám kók-jasıl suwotlari (tsianobakteriyalar) kiredi. Eukariotik kletkada yadro hám yadroda 12 yadrosha, xromasomalar (DNK, belok ), mitoxondriya, fotosintez procesin alıp baratuǵın organizmlerde bolsa xloraplastlar, Goldji apparatları bar. Ribosomaları bolsa 80 sm di (Svedberg koeffitsenti) quraydı.Prokariot kletkalarda yadro menen sitoplazma arasında anıq shegara joq, yadro membranası bolmaydı. Olarda DNK arnawlı strukturaǵa iye emes. Sol sebepli prokariotlarda mitoz hám meyoz processleri ámelge aspaydı. Mitoxondriya hám xloroplastlarǵa iye emes.
Bakteriyalardıń formaları. Bakteriyalar ápiwayı, shar yamasa cilindr yamasa iyilgen formada boladı. Shar tárizli bakteriyalar kokklar (kokkus-latınsha dán) dep ataladı. Olar sfera tárizli, ellips tárizli, noxat tárizli hám basqa kóriniske iye boladı. Bakteriya kletkalarınıń bir-birine salıstırǵanda jaylasinıwına qaray, hár túrli ataladı. Shar tárizli bakteriyalar kletkası bólinip, ayırım jerlerde olar monokokklar, kletka bóliniwi nátiyjesinde hár túrli júzim bası sıyaqlı toplamlar ónim qilsa, stafilokokklar dep ataladı. Bakteriyalar bólingennen soń ekewden jaylasqanlari diplokokklar, bóliniwi nátiyjesinde uzın shınjır payda etse streptokokklar, tórttewden jaylassa tetrakokklar, kub formasında jaylassa sartsinalar dep ataladı.
Azıq ortalıqlarında, mikroorganizm kletkasın kóriwi ushın kerek bolǵan hámme elementler mikroorganizm ózlestiretuǵın jaǵdayda bolıwı kerek. Ximiyalıq elementlerge bolǵan mútajlik. Kletkanı kóriw ushın zárúr elementler makro hám mikroelementlerge bólinedi. Makroelementlerge hámme organizmlerde ushraytuǵın 10 element— uglerod, kislorod, vodorod, azot, kúkirt, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, temir kiredi. Mikroelementlerge: marganets, tsink, molibden, mıs, kobalt, nikel, vannadiy, bar, xlor, natriy, selen, kremniy, volfram hám basqa elementler kirip, olarǵa hámme organizmler mútájlik sezedi. Uglerod deregi. Fotosintez yamasa anorganik elementlerdiń oksidleniwinen energiya alatuǵın organizmler, tiykarǵı uglerod deregi retinde kóbinese CO2 isletiw uqıbına iye. S — avtotrof organizmler SO2 ni qaytaradı. Qalǵan organizmler bolsa kletka uglerodın organikalıq elementlerden aladı. Organikalıq elementlerde energiya, uglerod deregi bolıp xizmet etedi. Tábiyatta polisaxaridlerden tsellyuloza hám kraxmal kóp. Bul elementlerdiń struktura elementi bolǵan glyukozanı kóp mikroorganizmler isletedi. Ulıwma mikroorganizmler basqa organikalıq birikpelerdi de ózlestiriw qábiletine iye esaplanadı. Qosımsha elementler (kiritpeler). Mikroorganizmlerdiń ósiwi ushın elementleri zárúr. Bunday ósiw faktorları 3 gruppa birikpeler — aminokislotalar, purinlar, pirimidinlar hám vitaminler bolıp tabıladı. Ósiw faktorlarına mútáj organizmlerdi avtotrof organizmler dep ataladı. Ósiw faktorlarına mútáj bolmaǵanları bolsa organizmler delinledi. Uglerod deregine qaray prokariotlar eki gruppaǵa bólinedi: avtotroflar kletkanıń barlıq komponentlerin karbonat angidridten sintez etiwshiler hám geterotroflar — konstruktiv metabolizm ushın uglerod deregi retinde organikalıq birikpelerdi isletedi, «Avtotrofiya» grekshe autos ózim, tropos — awqat degen mánisti ańlatıp, ǵárezsiz awqatlanıw degen mánisti ańlatadı, «geterotrofiya» sózi grekshe geteros basqa hám trop — awqat, awqatlanıw degen mánisti ańlatadı.
Mikroorganizmler ishinde obligat kletkada parazitlik etip jasawshı geterotrofları da bar, olarǵa rikketsiylardı mısal etip keltiriw múmkin. Taǵı birdey geterotrof awqatlanıwshıları bolıp, olardı fakultativ parazitlar dep ataladı. Olar jasalma azıq ortalıǵında ósedi. Biraq azıq ortalıqqa gósh gidrolizati, kán yamasa onıń sarısuwı, vitaminler naborı, nuklein kislota fragmentleri hám taǵı basqalardı salıw zárúr. Geterotroflardan taǵı bir toparı saprofit mikroorganizmler bolıp, olar basqa organizmlerge mútáj bolmasa da, tayın organikalıq elementlerdi talap etedi. «Saprofit» sózi grekshe sapros—shirigen, fiton — ósimlik degen mánisti ańlatadı.Suw háwizlerinde organikalıq elementlerdiń tómen kontsentratsiyası sharayatında jasaytuǵın oligotrof bakteriyalar da bar. Azıqlanıw tipleri. Házirgi waqıtta mikroorganizmlerdi azıqlanıw tipine qaray klassifikaciyalaǵanda, itibardı olardıń energiya hám uglerod dereklerin ózlestiriwine qaratıladı. Fotolitotrofiya — bul tipte awqatlanıwshı mikroorganizmler jaqtılıq energiyasın isletip, SO2 hám anorganik elementlerden H2O, H2S, S kletka elementlerin sintezleydi. Bul gruppaǵa cianobakteriyalar hám laplama kúkirt bakteriyalar mısal bola aladı. Fotoorganogeterotrofiya — bul tipte awqatlanıwshı bakteriyalar fotosintezden tısqarı, ápiwayı organikalıq elementlerdi isletiwi múmkin. Bul gruppaǵa laplama kúkirt bakteriyalar kiredi. Xemolito avtotrofiya — bul tipte awqatlanıwshı mikroorganizmler energiyanı anorganik birikpelerdi (N2, NH4, NO2, Fe2+, H2 S, S°, S2O3-, S2 O32-, CO), oksidleniwinen aladı. Bul process xemosintez dep ataladı. Xemolito-avtotroflar kletkanı bar komponentlerin sintez etiwi ushın uglerodtı CO2 den aladı. Temir hám nitrifikator bakteriyalar xemosintezin, 1887-90 jıllarda S. N. Vinogradskiy jańalıq ashqan. Xemoorta nogegerotrofiya — bul tipte awqatlanıwshı mikroorganizmler kerekli energiya hám uglerodtı organikalıq elementlerden aladı. Mısal etip, Topıraq hám basqa substratlardaǵı aerob hám anaerob mikroorganizmlerdi kórsetiw múmkin. Bularǵa saprofit, parazit mikroorganizmler kiredi. Mikroorganizmlerde miksotrof awqatlanıw tipi de ushraydı. Bul tipte awqatlanatuǵın mikroorganizmler bir waqtıniń ózinde organikalıq elementte mineral birikpelerin oksidleydi yamasa olar ushın uglerod deregi bolıp, karbonat angidrid hám organikalıq elementler xızmet etedi. Tábiyatta keń tarqalǵan mikroorganizmlerden taǵı bir toparı metiltroflar bolıp, olar ushın kerek energiya hám uglerodtı bir uglerodlı elementlerden (metan, metanol, formiat, metilamin) aladı. Olar basqasha C1 - ózlestiriwshi formalar (sırtqı kórinisler) yamasa metiltroflar dep ataladı. Mikroorganizmler tárepinen karbonat angidridtiń ózlestiriliwi. Avtotrof mikroorganizmler óstirilgende olardı SO2 menen azıq ortalıǵı támiyinlew ushın natriy bikarbonat qosıladı hám jabıq ıdıstaǵı hawada SO2 bar ekenligi támiyinledi. Geyde karbonat angidridti úplep kirgizse de boladı. Geterotrof ósiwine organikalıq deregi talap etiwshi mikroorganizmlerge de CO2 zárúr. Qanda, toqıma yamasa isheklerde parazitlik etip jasaytuǵın kóplegen mikroorganizmler karbonat angidridtiń talay joqarı kontsentratsiyasına maslasqan. Sol sebepli bunday bakteriyalar karbonat angidrid penen bayıtılǵan 10% kólem ortalıqta óstiriledi. Mikroorganizmler ózlestiretuǵın azotli organikalıq hám mineral biobirikpeler. Eń qolay azot deregi ammoniy duzları bolıp tabıladı. Geypara prokariotlar molekulyar azottı qaytarıw qásiyetine iye, basqaları azottı aminokislotalardan aladı. Kúkirt kletkada sulfogidril gruppalar retinde ushraydı. Kóplegen mikroorganizmler kúkirtti sulfatlardı qaytarıp aladı. Geyparaları bolsa vodorod sulfid yamasa kúkirt deregi retinde isletedi. Fosfor. Nuklein kislotalar, fosfolipidler, kofermentler quramına kiredi. ATF, ADF lar tiri organizmler tárepinen energiyanı akkumulyatsiya qılıwda isletiledi. Fosforsiz mikroorganizmler rawajlanbaydı Fosfordiń eń jaqsı deregi ortofosfor kislotasınıń duzları bolıp tabıladı. Mikroorganizmlerdiń azot penen azıqlanıwı azot elementine munasábetine kóre, mikroorganizmler túrli gruppalarǵa bólinedi. Geyparaları belok hám peptonlardı ózlestirse, basqaları nitratlardı, úshinshileri ammiaktı, tórtinshileri atmosfera azotın ózlestiredi. Belok hám peptonlar proteoliz (bólekleniw) hám dezaminlaniwden keyin ózlestirilse, aminokislotalardıń tolıq qospası tikkeley bóleklenedi, geypara wákilleri nitratlardı, kóbisi ammiaktı ózlestiredi. Patogen mikroorganizmlerdi de aminokislotalarda ósiriw múmkin.
Haywanlar sıyaqlı bakteriyalar da ózi sintez ete almaytuǵın aminokislotalardı talap etedi, lekin haywanlardıń kóbisi 8—10 aminokislota talap qilsa, bakteriyalardıń ayırımları 2—3, geyparaları bolsa 17 danaǵa jaqın aminokislotanı talap etedi. Ásirese patogen, sút kislota payda etiwshi hám shiritiwshi bakteriyalar ushın aminokislotalar bolsa zárúr. Zamarıqlar hám aktinomitsetlar azıǵında aminokislotalar bolsa, olar tez ósedi, aminokislotalar bolmasa, olardı ózi sintezley aladı. N. D. Ierusalimskiy (1963) aminokislota sintezlewshilerdi amino-avtotroflar, sintezley almaytuǵınlardı aminogeterotroflar dep ataǵan. Mikroorganizmler ushın zárúr bolǵan aminokislotalar kestesin aminogramma dep tariyiplengen. Mikroorganizmlerniń normal ósiwi ushın v vitaminlar gruppasına kiretuǵın hám suwda eriytuǵın elementler zárúr. Geyparaları, nuklein kislotalar yamasa fermentler quramına kiretuǵın komponentler bolıp tabıladı. Birpara mikroorganizmler ózi vitamin sintezleydi, olardı Shopfer (1938) auksotroflar dep ataǵan. Geteroauksotroflar vitamin sintezley almaydı. Bakteriyalardıń uglevodorodlardı ózlestiriwi. V. O. Tauson 1925 jıldan baslap tap 1935 jılǵa shekem uglevodorodlardı oksidleytuǵın bakteriyalar hám zamarıqlar ústinde jumıs júrgizedi hám olardı eki gruppaǵa : aeroblar hám anaeroblarǵa ajratadı. Ol parafinlerdiń Asp.flavus tárepinen bólekleniwin hám aralıq ónim — quramalı efirler payda bolıwın gúzetken.Keyinirek ol ashıq shınjırlı uglevodorodlardı oksidleytuǵın formalardı da tapqan. Toluol, benzol, ksiloldı bólekleytuǵın túrlerdi anıqlaǵan. Geyparaları tek toluoldı bóleklese, basqaları 2 sheńberli (definil, naftalindi), úshinshileri úsh sheńberli (fenantren hám antratsen) uglevodorodların bólekleydi. Tauson neft, terpinler hám smolalarıniń oksidleniwin de anıqlaǵan. Onıń bul jumısları geterotrof mikroorganizmlerde elementler almasinıwı processi asa túrme-túr ekenligin kórsetedi. Jasıl hám laplama reń bakteriyalarda fotosintez. Barlıq jasıl ósimliklerdiń eń zárúrli qásiyetlerinen biri quyash nurları járdeminde SO2 hám N2 O den organikalıq element payda etiw, yaǵnıy fotosintez procesi bolıp tabıladı. Onı tómendegi teńleme menen ańlatıw múmkin. Fotosintez processinde jaqtılıq energiyası jutıladı hám organikalıq elementte toplanadı, átirapqa bolsa kislorod ajralıp shıǵadı. Tómen organizmlerden kók-jasıl hám bir kletkalı jasıl shalanlarda da fotosintez procesi baradı, Ásirese xlorella zárúrli áhmiyetke iye. Joqarı ósimliklerden parq etip, jasıl bakteriyalar (Shlorobium, Pelodictyon), kók-jasıl shalanlar xlorofilldi qarańǵıda payda etedi. Orıs alımı Artari (1899, 1913) anıqlawınsha, kópshilik jasıl shalanlar hám zamarrıq shóp denesinen ajıratıp alınǵan suw otları agar-agarda jaqsı ósedi (yaǵnıy azıqta glyukoza, pepton, mineral duzlar bolǵanda ). Bul bolsa V. N. Lyubimenko hám A. I. Oparinniń pikirin tastıyıqlaydı, yaǵnıy olar geterotrof azıqlanıw avtotroftan aldın kelip shıǵadı degenler. Jasıl bakteriyalar hám joqarı ósimliklerdegi xlorofill, túrli nurdı jutadı. Joqarı ósimliklerdegi xlorofill qızıl hám kók-siya reń gúlli nurdı jutsa, bakteriyalardaǵı xlorofill altı qıylı reńli nurdı jutadı. Laplama reń bakteriyalardaǵı xlorofill ósimliklerdegi «a» xlorofillden parıq etedi, ósimlik xlorofilidegi birinshi pirrol sheńberde vinil gruppa, yaǵnıy SH2 bolsa, bakterioxlorofillda SH2, yaǵnıy metil gruppa bar. Bunnan tısqarı, bakterioxlorofill molekulasında eki atom vodorod artıqsha, nurlardıń jutılıw maksimumi jasıl hám laplama reń bakteriyalarda 800—890 nm aralıǵinda. Laplama bakteriyalardıń karotinoidlari 400—600 nm arasındaǵı nurdı jutıp, onı bakterioxlorofillge ótkeredi. Olardaǵı xlorofill granalarda jaylasadı hám tek elektron mikroskopda kórinedi. Bir kletkalı suw otları kulturasi. Bir kletkalı suw otlardan Xlorella áwladına tiyisli Shl. ellipsoidea, Shl. vulgaris. Shl.pyrenoides hám basqa bir kletkalı suw otlardan diatom hám kók jasıl shalanlar keyingi waqıtlarda kóp muǵdarda Yaponiyada óstirilmekte. Olar payda etgen biomassada kóp muǵdarda belok, maylar hám vitaminler ushraydı, sol sebepli olar haywanlar ushın paydalı azıq retinde óstiriledi. Mısalı, xlorella jaqtılıq energiyasın 24% ózlestirip, 1 m 2 júzede 1 kúnde 70 g qurǵaqlay element payda etedi. 1 gektardan 700 kg nan, Amerika Qurama Shtatlarında 1 m2 de 110 kg den ónim alınǵan. Ózbekstan Pánler akademiyası mikrobiologiya institutınıń ilimpazları 1 gektar suw maydanınan 30 tonnaǵa jaqın qurǵaqlay xlorella alıwǵa erisildi. Xlorella payda etetuǵın biomassada 50% belok hám kóp muǵdarda S vitamin boladı. Qurıtılǵanında bolsa vitamin muǵdarı kemeydi. Xlorelladan alınǵan belok quramında júdá az muǵdarda sonda da metionin aminokislotası ushraydı, 5—6% yod boladı. Eger ósiriw sharayatı ózgertirilse, ol jaǵdayda yod muǵdarı artıwı múmkin, azıq ortalıǵında azot kem bolsa, xlorella aste ósedi, belok muǵdarı azayadı, yod muǵdarı bolsa kóbeyedi. Tájiriybelerdiń birinde Shl.pyrenoides normal usılda azıqlantirilganda, biomassada 88, 2% belok hám 5, 2% yog payda bolǵan. Azot jetispegende 7, 3% belok hám 83, 2% yod payda bolǵan. Xlorella arnawlı ashıq yamasa jabıqsistemalarda CO2 menen bayıtılǵan hawada hám azıq duzları jetkilikli bolǵan sharayatta óstiriladi. Azot deregi retinde KNO3 yamasa (NH4) 2 SO4 tózi beriledi. Ásirese moshevina jaqsı tógin esaplanadı. Xlorella óstirilip atirgan suw saqlaǵıshlarda temir duzları shokpege ótip qalmawı hám xlorella kletkalarında fotosintez procesi jaqsı barıwı ushın, suw saqlaǵıshlar daǵı suyıqlıq úzliksiz túrde aralastırıp turıladı. Xlorella kosmik kemelerde óstirilse, kosmonavtlarni kislorod menen úzliksiz támiyinlep turadı. Azıq elementlerdıń mikroorganizm kletkasına ótiwi Suwda erigen azıqa elementlerı bakteriya kletkasına hár túrlı usıllar járdeminde kiredi. Kletkaǵa olardıń ótiwinde kletka diywali barerlik wazıypasın atqarsa, citoplazmatik membrana aktiv tańlawshı rolin oynaydi. Elementler kletkaǵa passiv diffóziya arqalı, kontsentratsiyalar ayırmashılıǵı (noelektrik elementler bolsa ) yamasa elektr potentsialları ayırmashılıǵı boyınsha (tsitoplazmatik membrananıń eki tárepinde elektr potentsiallar ayırmashılıǵı ) ámeldegi bolsa ótedi. Elementler transportı ańsatlasqan diffóziya arqalı, kontsentratsiyalar ayırmashılıǵı ámeldegi sharayatta energiya sarplanbay da júz beriwi múmkin, Taǵı ekinshi tipi aktiv transport, elementler kletka ishine kontsentratsiya gradientqa qarsı jóneliste da kiredi. Oǵan ATF sarplanadı. Bul mexanizm elementlerdıń ortalıqtaǵı kontsentratsiya kem bolǵanda isletiledi. Bakteriya kletkasında permeaza molekulaları bolıp, olar kletkaǵa elementlerdı alıp kirisiwde xızmet etedi. Bir ǵana esherixiya koli tayaqshasında 8000 ge shamalas permeaza bar. Qant elementlerınıń kletkaǵa ótiwinde, áwele olar kletka sırtında ferment járdeminde fosforlanadi, keyininen tsitoplazmaǵa ótedi. Bakteriyalardıń kópshiligi cilindr yamasa tayaqtárizli formaǵa iye boladı. Tayaq tárizli bakteriyalar uzınlıǵı, úlken kishiligi kóndeleńkesimi, kletka ushınıń kóriniwi, kletkalarınıń ózara jerlesiwleri menen parıq etedi. Kletka ushlari tuwri, súyrisopaq, buralǵan yamasa ótkirlesgen bolıwı múmkin. Bakteriyalar qayırılǵan,jip tarizli shaqlanǵan da bolıwı múmkin. Bakteriyalar ayırım, jalǵız jalǵız, tayaqshalar, ekewden jaylasqan. Diplobakteriyalar, spora payda etiwshileri bolsa diplobatsillar shınjır payda etiwshileri bolsa streptobakteriya (streptobatsilla) dep ataladı.Geyde buralǵan yamasa spiral tarizli kóriniste turleri ushraydı, olar spirillalar (spiralatinsha buralgan). Spirillalardi búklemine iye bolatuǵın kelte egilgenleri vibrionlar (vibrion sózı latınsha qayrilaman) dep ataladı. Bakteriyalardıń jip tárizli formaları, kóp kletkaları da bolıp, kletkanıń sırtqı tárepi hár túrlı ósimteler payda etedi. Olardıń úshmúyeshlik, juldız tárizli, ashıq yamasa jabıq sheńber, jawın qurt tárizli hám basqa formaları da ushraydı. Bakteriyalar shıyeme kishi bolǵanlıǵı ushın mikrometrlerde, názik strukturaları bolsa namometrlerde ólshenedi. Kokklardıń razmeri (diametri) 0, 51, 5 mkm ni quraydı.Tayaq tárizlileriniń eni 0, 51 mkm, uzınlıǵı bolsa bir neshe (210 ) mikrometr bolıwı múmkin. Mayda tayaqshalarınıń úlkenligi 0, 220, 4 x 0, 71, 5 mkm boladı Bakteriyalar arasında bir neshe júz mikrometrge etetuǵınları da ushraydı. Eger bakteriya kletkası qattı azıq ortalıǵına egilse bir neshe saattan soń olar kóbeyip ápiwayı kóz menen koriw múmkin bolǵankoloniya (bakteriya kletkalari toplami) payda etedi. Koloniyalar kóriniwi reńihám basqa qásiyetleri menen bakteriya túrine baylanıslı haldahár bir bakteriya túri ushın ózine tán spetsifiklikke iye boladı.
Mikroorganizmlardiń kletka suyıqlıǵında duzlar ılajı bolǵanınsha kóp tuplanganliginan onıń osmotik basımı geyde júdá joqarı kóterilip ketiwi múmkin. Ádebiyatda ámeldegi maǵlıwmatlarǵa kóre (E. Mishustin), hár qıylı mikroorganizmlarda kletka suyıqlıǵı osmotik basımınıń maksimal ólshemi tómendegi shamaka: pilis zamarıqlarında 220 atm ga, topıraq bakteriyalarında 50—80 atm ga teń boladı.qu'rgaqshilik rayonlarında topıraq eritpesiniń osmotik aktivligi, hátte 80 atm ga jetkende de ammonifikatsiya processleri bolıwı múmkinligi, balkim, usınıń menen tastıyıqlanadı. Biraq, hámme mikroorganizmlar da sonshalıq joqarı osmotik basımǵa birdey ańsatlıqta iykemlese almaydı. Mısalı, Orta Aziyanıń ayrim shurxok jerlerinde nitrifikatsiyaloiwshi bakteriyalar endi nitrifikatsiya procesin ámelge asıra almaydı.Duzlar joqarı konsentraciyasınıń iskerlikti toqtatiwshi tásirinen adam ámelde de paydalana basladı. Oǵan tıykarlanıp, kóplegen azıq ónimleri NaCl dıń kúshli eritpesinde konseriwalanadı. Kóp shiritiwshi bakteriyalar (Proteus iwulgaris, iwas. mesentericus) júdá bayqaǵısh bolıp, NaCl dıń 5— 10% li eritpesidayok rawajlanıwden toqtaydı. Buǵan tiykarınan duzdıń 5 — 10% konsentraciyalı eritpesi ayrim ónimlerdi konseriwalaw ushın jetkilikli bular edi, biraq ámelde talay isenimli nátiyjege erisiw ushın kúshli konsentraciyalı eritpeler isletiledi.gósh 30% li, balıq bolsa 20% li NaCl menen duzlanadi. Kóp ónimler duz eritpe­si menen yamasa qurǵaqlay duzdıń ózi menen duzlanadi. Birinshi usılda ónimler as duziniń málim konsentraciyalı eritpesi menen islenedi, ekinshi usılda bolsa olar ıdısqa jaylanayotganda qurǵaqlay duz ishqalanadi. Konserwalaqdagi bul usıldıń hasası sonnan ibarat, duzdıń kúshli eritpeleri joqarı osmotik basımǵa iye hám bakteriyalar denesi átirapında fiziologikalıq qurǵaqlıq ónim etip, kóp shiritiwshi bakteriyalardıń rawajlanıwına jol qoymaydi. Bakteriya hám zamarıqlar kletkası suyıqlıǵınıń osmotik aktivligi sırtqı eritpediń osmotik aktiiwliginen tómen boladı, bul bolsa bakteriya kletkaların plazmolizga alıp keledi. Natriy xlorid eritpeleriniń osmotik aktivligi joqarı. Mısalı, bul duzdıń bir protsentli eritpesi 6, 1 atm, kaliy nitratniki — 4, 5 atm, glyukoz aniqi — 1, 2 atm, qamıs qumshekeriniń sonday eritpesi bolsa tek 0, 7 atm osmotik basım ónim etedi. Ádetde balıq duzlawda isletiletuǵın 15 — 20% konsentraciyalı as duzı eritpesiniń osmotik basımı 90 — 120 atm ga jetedi. Bakteriyalar hám hátte, zamarıqlar kletkasınıń suyıqlıǵı álbette buǵan teń kela almaydı. Haqiqatda da, duzdıń mine sol kúshli eritpeleri duzlangan ónimdi de anaǵurlım ózgertiredi: azıq zatlarniń hám suwınıń bir bólegin, álbette, joǵatadı. Biraq, bul kemshilikke kapustaasden, hár qıylı azıqmahsulotlarini tózlash konseriwalaw quralı retinde keń qollanıladı. Kópshilik bakteriyalar eritpede natriy xlorid barjoq ekenligine júdá bayqaǵısh boladı. Mısalı, eritpede bul duzdıń 2% bolsa, ishek tayaqshalarıniń rawajlanıwın 6—8% bolsa rawajlanıwın birotala toqtatıp qóyadı. Natriy xloriddiń 10% li eritpesinde kópshilik shiritiwshi tayaqsha bakteriyalardıń, 15% li eritpesinde bolsa shiritiwshi kokklarniń turmısı toqtaydı. Awqattan záhárleniwdiń qawip qozǵawtıwshısı iwas botulinus dıń rawajlanıwı eritpede 6% natriy xlorid bolǵanda toqtaydı. Tek duzlıqta rawajlanıwshı spetsifik bakteriyalargina duzdıń 25% li eritpesinde, duzlangan balıqniń ayriqsha keselligi — fuksinni qozǵawtıwshı (Serratia salinaria) bolsa xatta duzdıń tuyingan eritpelerinde de ósiwi múmkin. As duziniń konseriwalaw tásirine sırtqı ortalıq saldamlı tásir etedi. Mısalı, ortalıqta 14% natriy xlorid bolsa, eritpeni rN = 2, 5 bolsa, turuwlar rawajlanıwdan toqtaydı, rN = 7 bolǵanda bolsa usı duzdıń 20% li eritpesi sonday tásir kórsetedi. Túrli eritpelerden paydalanǵande áne usılardı esapqa alıw zárúr. Bunnan tısqarı, mudam este tutıw kerek, olar tek bakteriyalardıń rawajlanıwın toqtata aladı, biraq olardı ólik etpeydi. Ayırım shiritiwshi bakteriyalar hátte duzǵa tuyingan eritpelerde de óz turmıs iskerligin uzaq waqıtqa shekem saqlaydi. Mısalı, Proteus vulgaris soǵan uqsas eritpelerde úsh hápteshe, Bact. coli bolsa, hátte, altı háptege shekem ómirsheńligini joǵatpaydı. Duzli eritpeler iwas. botulinus júzimsinini ózgertirmesligin biliw zárúrli bolıp tabıladı. Soniń ushın buzilga balıq yamasa góshni hesh qashan duzlamaw kerek Eritpediń joqarı osmotik aktiiwligin ónim qılıw ushın natriy xloridden tısqarı, qumshekerden de keń paydalanıladı (70% hám oden da joqarı konsentraciya ónim qılıw ushın ).
Mikroorganizmlerdiń ósiwi ushın suw júdá zárúr. Sebebi azıq elementlerı suwda erigen halda bolib, olardı bakteriyalar alıp, az kletkaların tikleydi hám energiya aladı. Azıq ortalıqlarında, mikroorganizm kletkasın qurıwı ushın kerek bolǵan hámme elementler, mikroorganizm ózlestiretuǵın jaǵdayda bolıwı kerek. Ximiyalıq elementlerge bolǵan mútajlik. Kletkanı qurıw ushın zerúr elementler makroelementleri hám mikroelementlerge bólinedi. Makroelementlerge: hámme organizmlerde ushraytuǵın 10 element; uglerod, kislorod, vodorod, azot, altınkúkirt, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, temir kiredi. Mikroelementlerge: marganes, sink, molibden, mıs, kobalt, nikel, vannadiy, bar, xlor, natriy, selen, kremniy, volfram hám basqa elementler kirip, olarǵa hámme organizmler mútaj.Uglerod deregi. Fotosintez yamasa anorganik elementlerdıń oksidleniwinen energiya alatuǵın organizmler, tiykarǵı uglerod deregi sıpatinda kóbinshe CO2 isletiw qebiletine iye. Gavtotrof organizmler CO2 ni qaytaradı. Qalǵan organizmler bolsa uglerodın organikalıq elementlerden aladı. Organikalıq elementler da energiya, da uglerod deregi bolıp xızmet etedi. Tábiyatta polisaxaridlerden selyuloza hám kraxmal kóp. Bul elementlerdıń struktura elementi bolǵan glyukozanı kop mikroorganizmler isletedi. Ulıwma mikroorganizmler basqa organikalıq birikpelerdi deózlestiriwqábiletine iye esaplanadı. Qosımshaelementler (birikpeler). Mikroorganizmlerdiń ósiwi ushın ósiw elementleri júdá zarúr. Bunday ósiw faktorları 3 gruppa birikpeler aminokislotalar, purinler, pirimidinler hám vitaminlar bolıp tabıladı. Ósiw faktorlarına mútaj organizmlerdi auksotrofa organizmler dep ataladı. Ósiw faktorlarına mútaj bolmaganı bolsa prototrof organizmler dep ataladı.Uglerod deregine qaray (kontrastruktiv metabolizm ushın ) prokariotlar eki gruppaǵa bólinedi: avtotroflar kletkanıń barlıq komponentlerin karbonat angidiridden sintez etiwshiler hám geterotroflar konstruktiv metabolizm ushın uglerod deregi retinde organikalıq birikpelerdi isletiwshiler. " Avtotrofiya" grekshe autos ósiw, tropos-awqat degen manisti ańlatip, ǵárezsiz awqatlanıw degen menisti ańlatadı, " geterotrofiya" sózı grekshe xeteros-basqa hám tropos-awqat, awqatlanıw degen mánisti ańlatadı.Mikroorganizmler ishinde obligat kletkada parazitlik etip jasawshı geterotroflari da bar, olarǵa rikketsiylarni mısal etip keltiriw múmkin. Taǵı birdey geterotrof awqatlanıwshilari bolıp, olardı fakultativ parazitler dep ataladı. Olar jasalma azıq ortalıqta ósedi. Azıq ortalıqqa gósh gidrolizati, qan yamasa onıń sarı suwı, vitaminler toplami, nuklein kislota fermentleri hámgluykoza salıw zarúr. Geterotroflardan taǵı bir toparı saprofit mikroorganizmler bolib, olar basqa organizmlerge mútáj bolmasa da, tayın organikalıq elementlerdi talap etedi. " Saprofit" sózi grekshe sapros-shirigen , fitonosimlik degen mánisti ańlatadı. Suw háwizlerinde organikalıq elementlerdıń tómen kontsentratsiya sharayatında jasaytuǵınlıq oligotrof bakteriyalar da bar.
Bul kategoriyaǵa kiriwshi mikroorganizmler ushın bir ǵana organikalıq zat energiya hám uglerod deregi bolıp xızmet etedi. Bul kategoriyaǵa zamarrıqlar ham bakteriyalar kiredi.Sondamikroorganizmler túrli organikalıq elementlerdi ximiyalıq túrde bóleklep, sol jol menen azıqlanadı hám geyparaları sol processte dem aladı. mikrob bóleklengen organikalıq elementlerdi qabıl etip, keyininen olardı óz kletkasında qaytadan sintez etedi hám denesiniń ayırım bólimlerin dúzedi. Fermentler azıqlanıw hám dem alıw processlerinde qatnasıw etip ekige bólinedi. Bul fermentlerden ekzofermentler (ektoenzimalar), dógerek átiraptaǵı ortalıqqa shiǵarıladı hám ekinshi qıylı fermentler endofermentler (endoekzimalar) mikrob kletkasınıń ózi menen baylanısqan boladı. Mikroblar óz iskerligi dawamında ektofermentlerdi azıqlandırıwshı ortalıqqa ajratadı, olar bakterial filtrden ótedi, quramalı azıq elementlerdi (beloklar, kraxmal, kletshatka hám basqalardı ) bóleklep, as sińiriw ushın tayarlaydı. Endofermentler kletka protoplazması menen bekkem baylnıslı bolıp, tek kletka ishine kirgen azıq elementlerdi bólekleydi hám olardı kletkanıń tiykarǵı bólimlerine aylandıradı. 1898 jılda L. Pasterniń shákirti Emil Dyuklo fermentlerdiń atlarına “aza” sózin qosıwdı usınıs etdi. Mısalı, kraxmalǵa tásir etetuǵın fermentti - amilaza, may elementlerine tásir etiwshi - lipaza hám belokqa tásir etiwshi - proteaza dep ala baslandı. Biraq geypara fermentlerdiń eski atları da qaldı. mısalı, as qazan shiresiniń fermenti pepsin, fermenti -ptialin hám basqalar. Zamanagóy biologiya sanaatında fermentler isletilmeytuǵın kárxanalar kemnen-kem. Oǵan ATF sarplanadı. Bul mexanizm elementlerdiń ortalıqtaǵı kontsentratsiyası kem bolǵanda isletiledi. Bakteriya kletkasında permeaza molekulaları bolıp, olar kletkaǵa elementlerdi alıp kirisiwde xızmet etedi. Bir ǵana esherixa koli tayaqshası 8000 gapermeaza bar. Qant elementleriniń kletkaǵa artıwında, olar kletka sırtında ferment járdeminde fosforlanadı, soń ótedi.
Tabiattan ajıratıp alınǵan mikrop shtammlari ortaliqta «jabayi nir» dep ataladı. Bir kletkanıń bòliniwineń payda bolǵan bolip kisloniya klan delinedi. Klondagi kletkalar birdey boladı”Mikroorganizmlerdiń hár qanday belgi hám qásiyetleri genotip hám har qiyli boladi.Kaktlardiń Gonoripna kóre birdey bolǵan koslmralar hàr túrlı fenotipina iye boliwi múmkin.Bunday jaǵday nàsilden-nàsilge òtpeydi hám modiflkotsion boladi hàm òzgeriwshenlik dep jùritiledi Mikrooganizmlerdiń geni de ádetde DNK dan quralģan baladı.Bir DNK molekulası mińlaǵan belok simozidi iyelewi múmkin.DNK molekalasinan 1-RAKSnser-lnadi, bunnan I-RNKda bir yamasa bir neshe màrte simtezlanadi. Bir aqili fibezi, et zahuf bolģan 1-RNKni jetkerip berip DNK molekulasinda jùritiledi. Fanetipik ózgeriwshenlik.Modifikatsiyalar sırtqı ortaliqtiń tàsirinde kelip shıǵadı hám olarda, mikrob túrli azıqta ósip kóbeygeninde gùzetiledi hám sapasınıń qurami, temperaturaniń ózgeriwi, ximiyalıq elementler (koixitsin, etilamin) hám basqalar modifikarsiyat kelip shıǵıwına sebep bolıwı mùmkin.Buday ózgerisler nàsilden-nàsilge ótpeydi.
Mikrobiologiya – mikroorganizmlerdiń morfologiyası, sistematikası hám fiziologiyasın úyrenedi. Olardıń tirishiligi ótetuǵın ulıwma shárayattı úyrenedi hám bizdi qorshap turǵan ortalıqta mikroorganizmlerdiń rolin túsindirip beredi. Topıraqta hám tábiyatta bolıp ótetuǵın bioximiyalıq ózgerislerdiń kóp bólegi usı mikroorganizmler qatnasında boladı. Topıraqta bolıp ótetuǵın kópshilik processler topıraq mikroflorası menen baylanıslı. Mikroorganizmler tábiyiy topıraq payda bolıw processinde egin egiletuǵın jerlerde, jerdi islew hám tógin salıw yamasa basqa barlıq agrotexnika ilajları menen baylanıslı bolǵan processlerde hám organikalıq tóginler tayarlaw, olardı saqlaw hám qollanıw processlerinde de úlken áhmiyetke iye.
Topıraqtıń jaǵdayı hám onıń mikroflorası ortasındaǵı baylanıs bekkem bolıp, topıraqtı úyreniw dáwirinde ondaǵı mikroorganizmlerdi de itibarǵa alıw kerek. Sebebi, topıraq mikroorganizmleriniń qásiyeti, olardıń topıraqtaǵı tirishiligin esapqa almay úyrenip bolmaydı. Sonıń ushın mikrobiologiya topıraqtanıw páni menen tıǵız baylanıslı. Bunday baylanıslar agroximiya páni menen de baylanıstırıw múmkin. Bunnan basqa, ósimliklerdiń tamır sisteması túrli mikroflora menen topıraqta qaplanǵan ósimlikler tamırı bólip shıǵarǵan zattı ózlestiredi hám tamır dógereginde túrli organikalıq hám mineral zatlardı ózgertip, ósimliklerdiń ósiw hám azıqlanıwına úlken tásir kórsetedi. Bul mikroorganizmler, tiykarınan bakteriyalar, zamarrıqlar “rizosfera” mikroflorası dep ataladı. Rizosfera bakteriya ham zamarrıqlarınıń ayrımları ósimlik tamırınıń ishine kirip alıp, tamır menen tıǵız baylanısta boladı. Sonıń menen birge, olardıń ayrımları mısalı, túynek bakteriyaları sobıqlı ósimlikler menen simbioz jasap, olardıń azot penen azıqlanıwın (atmosfera azotınan paydalanıp) jaqsılaydı hám úlken payda keltiredi. Basqaları bolsa, mısalı fitopatogen bakteriyalar hám zamarrıqlar ósimliklerdiń normal ósiwine tosqınlıq qılıp, olarǵa úken zıyan keltiredi. Rizosfera zamarrıqları ortasında simbioz organizmler de, parazit organizmler de bar. Simbioz zamarrıqlar ósimlikler tamırı menen birge mikoriza (zamarrıq tamır) payda etedi. Bul zamarrıq tamır ósimliktiń azıqlanıwına járdem beredi. Parazit fitopatogen zamarrıqlar ósimliklerde túrli keselliklerdi payda etedi.
Pleomorfizm monomorfizmge qarama-qarsi aģim bolip, bul teoriyani Negeli 1877-jili alg'a súrgen edi. Oniń tárepdarlari, kerisinshe mikroorganizmler júdá ózgeriwsheń hám olardiń bir qatar biyg'árez, barqulla qásiyetleri joq: bir mikroorganizm kokk formasında bolsa, máwriti kelgende al tayaqsha formasında, tayaqshadan búgilgen formasına ótiwi múmkin degen pikirde edi. Olar bir mikroorganizmniń ózi máwriti kelse túrli ashiq protsessin ámelde tutqan, tap usi mikrob kokk formasında juģimli bir kesellikti qozg'asa, tayaqsha formasına kirip, basqa bir kesellikti qozdiradi dep túsingen. Pleomorfistler mikrob sonshelli dárejede ózgerio'sheńligi, hár qiyli formalariniń bolip hám mikroorganizmlerdegi ayrım belgilerdiń násilden násilge ótiwi haqqindaģi kóz-qaraslardi biykarlag'an. Nátiyjede pleomorfizm tárepdarlari de mikroorganizmlerdegi ózgerio'sheńliktiń sebebin duris túsinbegen. Bular dialektikaliq materializm nizamlarin mikroorganizmlerge duris usinis yete almaģan aljasqan aģi.lar esaplanadi.
Ilim rawajlanip, mikroorganizmlerdi izertlew usillari rawajlaniwi nátiyjesinde olardiń taza kulturasin ajiratip alip hám hár bir túrdegi mikroorganizm sırtqı ortaliq tásirinde belgili dárejede ózgeriwi hám bul ózgerislerdiń belgili nizamliliqlari barlig'i anıqlańģan. Ózgeriw nátiyjesinde payda bolģan jańa qásiyetler násilden násilge ótiwi dáliyllendi hám sanıń menen birge mikroorganizmlerde de evolyutsiyalıq rawajlaniw barlıg'i belgili boldi. I. I. Mechnikov mikroorganizmlerdiń jasaw sharayati ózgeriwi menen olardiń qásiyetleri de ózgeriwi hám payda bolģan jańa qásiyetlerdiń násilden násilge ótiwin anıqlap, Darvin evolyutsiyalıq táliymatiniń mikrobiologiyada úlken áhmiyetke iye ekenligin dáliylledi.
Mikroorganizmniń jasaw sharayati ózgertilgende, oniń patogenlik qásiyeti joq bolģanin hám nátiyjede apotogenli mikroorganizm payda boliwin tájiriybelerin kórsetti. Misalı, L. Paster hám L. S. Tsenkovskiyler kúydirgi keselligin qozg'atiwshi mikroorganizmler ushin qolaysiz esaplanģan 42, 5°S de óstirilip, mikroorganizmlerdiń patogenlik kúshin ózgertip, vakcina tayarlaw jolin tapqan hám bul preparat penen haywandi emlep, oni kúydirgige shidamli boliwina erisken. I. V. Michurin táliymatina tiykarlanip mikroorganizmlerdi maqsetke muwapiq tárepke ózgertiwi nátiyjesinde házirgi waqitta poliemelit, tuberkulyoz, brutsellez, oba keseli, tulyaremiya keselliklerin qozg'atiwshi mikroorganizmlerden hám patogenlik qásiyeti tómenletilgen tùrli vakcinalar tayarlaw usillari tabilģan. Sanday-aq, genetikalıqaliq usillardan paydalanip, mikroorganizmlerdi qálegeninshe ózgertiw, mikroorganizmlerdiń patogenlik qásiyetin tómenletip, olardan tayarlanģan vakcinalar járdeminde túrli juqpali juģimli keselliklerden saqlanip yaģniy jasalma immunitet payda etiw jollari jáne de rawajlandirilmaqta.
Sonıń ushin da mikroorganizmlerdiń ózgeriwsheńlik qásiyeti filosofiyaliq hám teoriyaliq jaqtan úlken áhmiyetke iye boliwi menen birge, al meditsina, veterinariya hám xaliq xojalig'iniń kúndelikli turmisinda da mikrobiologiyaliq diagnostikada, vakcinalardi tayarlawda, aminokislotalar, vitaminler, organikalıq kislotalar, beloklar aliwda úlken ròl oynaydı.
Mikroorganizmlerdiń ózgeriwsheńligi juģimli keselliklerge diagnoz qoyiwda úlken áhmiyetke iye.Adamlar tirishiliginde de mikroorganizmlerden kóp paydalanadi. Misalı, metallurgiyada mikroblar metaldı eritpe halina keltiriwde, keń quraminan metaldı ajiratip aliwda úlken ròl oynaydı. Mikroorganizmler arqali metaldı ajiratip aliw usili mexanikalıq usil menen metaldı ajiratip aliwģa qaraģanda ádewir arzan. Mikroorganizmler metallardi tek eritpe halina keltirip qalmay, olardı tábiyiy jag'dayda da payda etedi. Ilimpazlardiń pikirinshe temir ruda kánleri tiykarinan mikroblar qatnasinda payda baladı eken. Sebebi bunday orinlarda temir bakteriyaları kóp toplanadı.
Shiritiwshi mikroorganizmler ólgen haywanlar denesin, ósimlikler qaldiqlarin idiratip, jer betin tazalaydi hám tábiyattag'i zat almasiwda qatnasadi. Házirgi dáwirde dushshi suw muģdari ádewir az bolģani sebepli, pataslanģan dushshi suwlardi tazalawģa ayriqsha dıqqat awdarilg'an. Bunda da mikroblar qatnasadi yaģniy biologiyaliq usil qollanıladı. Mikroorganizmler tábiyatta keń tarqalģan hám olardiń tásiri túrlishe.
Mikroorganizmler - kóz ilmeytuģin, eń mayda tiri organizmler bolip, olar tek arnawli mikroskoplar járdeminde kórinedi. Sonshelli kishkene boliwina qaramastan, mikroorganizmler júdá quramali, háreketsheń, kletka dúzilisi, aziqlaniwi hám as sińiriwi, ósiwi hám kóbeyiwi nizamliliqlarina iye.
Viruslar - fiziologiyaliq qasiyetlerine qarap, bakteriya hám basqa mikroorganizmlerden keskin pariq etedi. Olar tómendegi qásiyetlerine qarap ayriqsha taparlarģa ajiratilg'an ólsheminiń júdá kishkeneligi kletka strukturasına iye bolmaģanliģi (olarda bakteriyalarda balatug'in tsitoplazma, ózek hám qabiq bolmaydi); Virus quraminda tábiyatta ushirasatug'in nukleoid kislotalardan biri - DNK yamasa RNK baladı. Olarda avtonom jaģdayda zat almasiw júz bermeydi hám organizmdegi tiri kletka menen baylanisli bolmaydi. Viruslar kletka ishinde kóbeyiwi payitinda oniń fermentleri hám basqa zatlarinan paydalanadi. Viruslarda tropizm jaqsi rawajlang'an bolip, ayrım toqimalarda aktiv hám tez kóbeyedi. Nerv toqimalarinda - qutiriw keselligin qozg'atiwshi viruslar, teri hám silekey perde kletkalarinda (epiteliyasinda) belok, gripp keselliklerin qozg'atiwshi viruslar aktiv rawajlanadi. Sonıń ushin da viruslar neyrotropikaliq yamasa epiteliotropikaliq viruslar dep ataladı. Viruslar ushin tiri kletkalarda ajiralģan halda kóbeyiwi tán. Bunda aldin nuklein kislotası molekulaları taplaniwi baqlanadi. Keyin belok sintezlenip, olardan vibrionlar payda yetedi. Viruslar ziyanlaģan kletka tsitoplazmasi yamasa ózeginde kiritpelerdi payda yetedi. Viruslar parazitizmi molekulyar dárejede payda bolip, (genetikalıqaliq dárejede), kletka ózegine kiredi, oniń metabolizmine tsqinliq etedi hámde genetikalıqaliq apparatlar hám kletkaniń basqa sistemalarinan virus bólekshelerin payda yetedi. Viruslar kletkalarda túrli reakciyalar payda yetiw qábiletine iye. Olardı idiratiw yamasa gendi ózgertiw (ayrım viruslar, Misalı leykoz keselligin qozg'atiwshi virus tásirinde kletka quramali ózgerip, jańa qasiyetke iye boladı, nátiyjede sipatsiz ósimteler payda baladı.) múmkin. Viruslardiń tiykarg'i qásiyetlerine olardiń tómen (-20 dárejede 2-3 jil tiri saqlanadı ) hám joqari temperaturada (100 dárejege shekem qızdırılg'anda 30 -40 minutta óledi) hámde antibiotiklerge shidamli boliwin kiritiw múmkin.Virus kulturalarin uzaq múddette saqlaw ushin olar lisfilizatsiya etiledi yag'niy vakuum sharayatinda muzlatilģan jaģdayda quritiladi.
Mikroorganizmler úlken áhmiyetke iye bolıp, sanaattıń kópshilik tarmaqlarında: nan jabıwda, pivo hám vino tayarlawda, sonday-aq sanaatta aceton, butil spirt, sút, limon hám sirke kislotalar, texnikalıq jaqtan zárúr bolǵan basqa bir qansha ónimler alıwda kóp qollanıladı. Mikroorganizmler medicinada da úlken áhmiyetke iye. Mikroorganizmler insan tirishiliginde (azıq-awqatlarda, suwda, hawada) paydalı hám zıyanlı tásir kórsetedi. Organizm tuwılǵannan ólgenge shekem mikroorganizmler menen tıǵız baylanısta boladı. Hayўanlardıń denesinde de mikroorganizmler kóp boladı. Olardıń ayrımları túrli juǵımlı keselliklerdi qozǵatadı. Biraq, ayrım mikroorganizmler paydalı. Egerde sút kislotalı taǵamlar (kefir, qatıq) mikroskopta baqlansa, olarda mikroorganizmler júdá kóp ekenligin kóremiz. Mikroorganizmlersiz túrli sút kislotalı taǵamlar bolmaydı. Sút kislotalı mikroorganizmler silosta da kóp. Usınday mikroorganizmler bolmaǵanda, silostı konservaciya qılatuǵın sút kislota da bolmas edi.Genetikalıq tiri organizmlerdiń tuqim qoyiwshiliq hám ózgeriwsheńligi haqqindaģi pán. Mikroorganizmler genetikasi - mikroorganizmlerdiń tuqim qoyiwshiliq hám ózgerio'sheńligi haqqindaģi táliymat yesaplanadi. Genetikalıqaniń rawajlaniwi - bir-birine qarama-qarsi shókpesin yàki aģim - materialistlik hám idealistlik kóz-qarastiń barqulla bolip kiyatirg'an gúresi menen baylanisli. Idealistler túrleri ózgermeydi - degen pikir tárepdari. Al materialistler bolsa evolyutsiyalıq rawajlaniw teoriyasi tárepdari bolip kelgen. XIX- ásirdiń ortalarinan baslap mikroorganizmlerde tábiyiy saqlanip kiyatirg'an túrleri barliģi haqqinda eki qarama-qarsi túsinik payda boldi. Bul monomorfistler hám pleomorfistler túsinikleri. Monomorfizm ag'iminiń tiykarin saliwshisi nemis ilimpazlari Kán hám Kox bolip, alardiń táliymatinda mikroorganizmlerdiń morfologiyalıq hám fiziologiyaliq qásiyetleri hesh ózgermeytuģin qásiyet dep esaplaģan. Yeger bir túrdegi mikroorganizm sırtqı ortaliq faktorları tásirinde morfologiyalıq hám fiziologiyaliq jaqtan ózgerse, monomorfizm tárepdarlari bul mikroorganizm basqa túrdegi mikroorganizm dep oylaģan.
Mikrob kletkasınıń 85% i suwden ibarat jáne onıń barlıq turmıs iskerligi de ortalıqta iǵal bolıwına baylanıslı Kóp azıq zatlar aldın suwda erimiydi kletka ishine kire almaydı hám nátiyjede, kletka jasay almaydı. Namniń bolıwı mikroblardıń ósiw stadiyasidagi vegetativ kletkalarına (olar arasında bul tarawda anaǵurlım parq sonda da ) ásirese úlken tásir etedi. Mikroblardıń ayrimları ızǵar jetispewshiligi jaman shidaydi, basqaları bolsa, kerisinshe, talay shıdamlı bolıp, qurigan jaǵdayda da uzaq, waqıtqa shekem saqlanıwı múmkin. Aqıraqıbetde, úshinshi qıylı mikroblar qurigan halda Jasaw hátte on jılǵa shekem saqlawı múmkin. Bakteriyalar hám hár qıylı zamarıqlardıń sporalari jáne de shıdamlı boladı. Olar bir neshe on jillap saqlanıwı múmkin. Biraq, túrli mikroorganizmlarniń vegetativ kletkaları qurǵaqlıqqa qanshellilik shıdamlı bolmaydı, qurigan halda olar iskerliksiz bolıp tabıladı, ızǵarlıqtıń bolmawi olardıń azıqlanıwına tosqinlik etedi, sonday eken, olar osipiydi hám rawajlanbaydı. Bunday jaǵdayda olar tek sezilerli turmıs iskerligisiz saqlanadı. Soniń ushın topıraqta, odaǵı igalliq muǵdarına qaray, hár qıylı mikroorganizmlarniń rawajlanıw tezligi júdá ózgerip turadı.jerde ulıwma ızǵar sıyımlılıqınıń 60% iga jaqın ızǵar bolǵandaǵana mikroorganizmlar ushın eń qolay sharayat jaratıladı. Bunday sharayatta hátte, eń igalliq suyuwshi mikroorganizmlar da, basqa sharayat tosqinlik etpese, júdá tez rawajlanadı. Eń igalliq suyuwshi topıraq bakteriyaları qatarına, atap aytqanda, azot jıynawshı (azotobakter hám túynek bakteriyaları ) bakteriyalar kiredi, biraq olar ushın da eń qolay sharayat topıraq ulıwma ızǵar sıyımlılıqınıń 40—80% ortasında boladı. Jerdiń ızǵar menen qanshellilik támiyinlengenligine qarap kóre, odaǵı ulıwma mikrobiologik aktiiwlik úlken ózgerislerge ushraydı. Tek ızǵar jetkilikli bolǵandaǵana mikrobiologik aktivliq maksimumga shekem kóteriledi hám jerdegi bioximiyalıq processler júdá tez barıwı múmkin. Ízǵar jetiwmegende mikrobiologik aktivliktiń mudami tómenlep ketiwi gúzetiledi, jer qatlam bolǵanda bolsa bunday processler pútkilley toqtaydı. Ónimler qurıtıp saqlanganda da tap sonday jaǵday júz beredi. Qurıtılǵan balıq, gósh, palız eginleri hám miywelerde jetarli muǵdarda ızǵar bolmaǵanlıgınan mikroorganizmlar azıqlana almaydı hám nátiyjede, bul ónimler buzilmaydi. Ízǵar jetiwpegend mikrob kletkası suyıqlıǵı menen onı qorshap turǵan sırtqı ortalıqtıń osmotik basımı ortasındaǵı parq joǵaladı hám ol azıqlana almaydı. Hár bir ónimdiń kritik ızǵarlıǵı bolıp, bunda mikroorganizmlar rawajlanıwden toqtaydı. Bul mikroorganizmlar ózlestira almaytuǵın «baylangan» suwdiń muǵdarına baylanıslı soni este tutıw kerek, bakteriyalar tek jetkiliklishe ızǵar bolǵan elementlarda óse aladı, pilis zamarıqları bolsa júdá az muǵdardaǵı ızǵar menen de qánaatlanadı. Bul, kóp zamarıqlar kletkalarındaǵı osmotik basımdıń bakteriya kletkalaridagiga salıstırǵanda talay joqarı bolıwına baylanıslı. Qurıtılǵan ónimler ústindegi bakteriya hám zamarıqlardıń kóbi uzaq waqıtqa shekem, ayırımları un hám oden artıq jil­ga shekem saqlanadı. Soniń ushın qurıtılǵan ónimlerdiń hár qanday ıǵalanıwı menen mikrobiologik iskerlik tez aktiiwlesedi hám ónim tez buziladi. Kóbinese miyweler, palız eginleri, zamarıqlar, balıq, gósh hám geyde máyek, sút hám de taǵı basqa ayrim ónimler quritiladi. Ózózinen ekenin aytıw kerek, dán, un, krupa (jarma ), makaron ónimler, qurıtılǵan nan hám basqa ayrim ónimler de qurıtılǵan halda saqlanadı. Qurıtılǵan ónimler degi bakteriyalar sanı túrlishe bolıwı múmkin jáne bul ónimdiń túrine hám de onı saqlaw usılına baylanıslı Qurıtılǵan bir gramm balıqda bir neshe million, sonsha qurıtılǵan palız eginlerinde bolsa kóbinese, hátte, bir neshe un million bakteriya bolıwı múmkin.Suwda erigen elementlar konsentraciyasınıń tásiri. Eritpe degi hár qıylı elementlardıń konsentraciyası da mikroorganizmlarniń rawajlanıwına úlken tásir etedi. Olardıń joqarı konsentraciyası kletka átirapında fiziologikalıq qurǵaqlıq ónim etedi, sebebi bunda suw mikroorganizm kletkası ishine kire almaydı. Olardıń kletkaları suwın shıǵarıp, plazmolizga ushray baslaydı hám azıq zatlari kletka ishine kirey almaǵanlıgınan sırtqı ortalıq menen normal element almasinuw toqtaydı. Biraq, eritpe degi duzlardıń joqarı konsentraciyası mikroorganizmlardi tez óltiredi. Mikroorganizmler kletkalarınıń protoplazmasi joqarı ótkezgishlikke iye bolǵanlıǵınan, olar sırtqı ortalıqtaǵı osmotik basımdıń ózgeriwshenlik iykemlesiwi múmkin. Mine sonday sharayatta kletka suyıqlıǵında, hátte mineral duzlar (eger olar kletkaǵa kirse) yamasa protoplazma artıqsha elementlarınıń gidrolizlaniwi esabına ónim bolǵan osmotik aktiv elementlar toplaniwi múmkin. Bunda hátte, mikroorganizmlerniń osmoregulyatsiyaga bolǵan bólek uqıbı haqqında da sóylew mumkin.
Mikroorganizmler insan tirishiliginde (azıq-awqatlarda, suwda, hawada) paydalı hám zıyanlı tásir kórsetedi. Organizm tuwılǵannan ólgenge shekem mikroorganizmler menen tıǵız baylanısta boladı. Hayўanlardıń denesinde de mikroorganizmler kóp boladı. Olardıń ayrımları túrli juǵımlı keselliklerdi qozǵatadı. Biraq, ayrım mikroorganizmler paydalı. Egerde sút kislotalı taǵamlar (kefir, qatıq) mikroskopta baqlansa, olarda mikroorganizmler júdá kóp ekenligin kóremiz. Mikroorganizmlersiz túrli sút kislotalı taǵamlar bolmaydı. Sút kislotalı mikroorganizmler silosta da kóp. Usınday mikroorganizmler bolmaǵanda, silostı konservaciya qılatuǵın sút kislota da bolmas edi.Genetikalıq tiri organizmlerdiń tuqim qoyiwshiliq hám ózgeriwsheńligi haqqindaģi pán. Mikroorganizmler genetikasi - mikroorganizmlerdiń tuqim qoyiwshiliq hám ózgerio'sheńligi haqqindaģi táliymat yesaplanadi. Genetikalıqaniń rawajlaniwi - bir-birine qarama-qarsi shókpesin yàki aģim - materialistlik hám idealistlik kóz-qarastiń barqulla bolip kiyatirg'an gúresi menen baylanisli. Idealistler túrleri ózgermeydi - degen pikir tárepdari. Al materialistler bolsa evolyutsiyalıq rawajlaniw teoriyasi tárepdari bolip kelgen. XIX- ásirdiń ortalarinan baslap mikroorganizmlerde tábiyiy saqlanip kiyatirg'an túrleri barliģi haqqinda eki qarama-qarsi túsinik payda boldi. Bul monomorfistler hám pleomorfistler túsinikleri. Monomorfizm ag'iminiń tiykarin saliwshisi nemis ilimpazlari Kán hám Kox bolip, alardiń táliymatinda mikroorganizmlerdiń morfologiyalıq hám fiziologiyaliq qásiyetleri hesh ózgermeytuģin qásiyet dep esaplaģan. Yeger bir túrdegi mikroorganizm sırtqı ortaliq faktorları tásirinde morfologiyalıq hám fiziologiyaliq jaqtan ózgerse, monomorfizm tárepdarlari bul mikroorganizm basqa túrdegi mikroorganizm dep oylaģan.

Juwmaq
Mikroorganizmlerdiń struktura duzilisi hám turaqlı komponentleri. .Mikroorganizmlerdiń kópshiligi bir kletkalı bolıp tabıladı. Bakteriya kletkası sırtqı ortalıqtan kletka qabıǵı, geyde bolsa tek sitoplazmatik membrana menen ajralıp turadı. Kletka ishinde hár túrlı strukturalar bar. Kletka dúzilisine qaray, organizmler eki tipge bólinedi. Olar eukariot hám prokariot kletkalı organizmler bolıp tabıladı. Eger mikroorganizm haqıyqıy (shın) yadroǵa iye bolsa, ápiwayi kletkalarǵa eukariot kletkalar dep ataladı. (Grekshe eu-shın, kario-yadro bolıp esaplanadı ).Yadro aparati ápiwayı (diffuz halda ) bolǵan mikroorganizmler prokariotlar dep ataladı. Eukariotlar zamarıqlar, suwotları, ápiwayı haywanlar –protistlar kirse, prokariotlarga bakteriyalar hám kók-jasıl suwotlari (cianobakteriyalar) kiredi. Mikroorganizmler ishinde obligat kletkada parazitlik etip jasawshı geterotrofları da bar, olarǵa rikketsiylardı mısal etip keltiriw múmkin. Taǵı birdey geterotrof awqatlanıwshıları bolıp, olardı fakultativ parazitlar dep ataladı. Olar jasalma azıq ortalıǵında ósedi. Biraq azıq ortalıqqa gósh gidrolizati, kán yamasa onıń sarısuwı, vitaminler naborı, nuklein kislota fragmentleri hám taǵı basqalardı salıw zárúr. Geterotroflardan taǵı bir toparı saprofit mikroorganizmler bolıp, olar basqa organizmlerge mútáj bolmasa da, tayın organikalıq elementlerdi talap etedi. Mikroorganizmlerdiń morfologiyası, sistematikası hám fiziologiyasın úyrenedi. Olardıń tirishiligi ótetuǵın ulıwma shárayattı úyrenedi hám bizdi qorshap turǵan ortalıqta mikroorganizmlerdiń rolin túsindirip beredi. Topıraqta hám tábiyatta bolıp ótetuǵın bioximiyalıq ózgerislerdiń kóp bólegi usı mikroorganizmler qatnasında boladı. Topıraqta bolıp ótetuǵın kópshilik processler topıraq mikroflorası menen baylanıslı. Mikroorganizmler tábiyiy topıraq payda bolıw processinde egin egiletuǵın jerlerde, jerdi islew hám tógin salıw yamasa basqa barlıq agrotexnika ilajları menen baylanıslı bolǵan processlerde hám organikalıq tóginler tayarlaw, olardı saqlaw hám qollanıw processlerinde de úlken áhmiyetke iye.