%збекстан республикасы жо№ары

2-soraw. Shayir shig`armalarinda awiz eki a`debiyat u`lgilerinen paydalaniw, belgileri a`dewir seziledi. Sol u`lgini jazda a`debiyatqa kirgizip, kishi mektep jasindag`i balalar ushin qosiqlar do`retedi. Misali, «Go`jekler» qosig`inda:
Fermamizda ko`p go`jek,
Ten` jartisi ko`k go`jek
Shim qarasi to`rt go`jek
Buwrili bar bes go`jek
Qon`iri bar ko`k go`jek
Segiz go`jek sur go`jek
Bunin` ba`ri bizin` go`jek
Neshew boldi sizin` go`jek?-dep balalardi esap-sanaqqa u`yretiwge ta`rbiyalaydi. Balalar tek esap sanaq u`yrenbesten, miynet etip sharwa islerin de u`yrenedi.
Shayir qaraqalpaqtin` ku`ldirgi so`z iyesi O`mirbektin` qanatli so`zlerinen paydalanip, O`mirbek haqqinda qosiqlar jazdi. Onin` «O`mirbek qonaqta» qosig`inda O`mirbektin` qonaqti bolip bir baydin` u`yinen asqabaq jegennin ha`m bay asqabaqti mataqanda O`mirbektin`: «Usi qabaqtan ata-anan`a nege bermedin`» degende baydin` ga`pten utilg`ani jo`ninde jazilg`an. Bir wazi so`z benen baydin` siqmarlig`i menen adamgershiliginin` to`menligi so`z etiledi. Al G`O`mirbektin` iyshanlar menen ushirasiwlariG` qosig`inda iyshannin` ashko`zligi, O`mirbekti suwpi boliwg`a ma`jbu`rlep shaqiriwi so`z etiledi.
Shayir stiline ta`n na`rse oqiwshinin` uqipsizlig`in qosiq etkende de yumorliq su`wretlewden paydalanadi. Onin` «Umitshaqpa, salaqpa» qosig`indag`i Sa`lim degen oqiwshinin` sabaqqa itibarsizlig`i, qaysi sabaq bolsa da tayarlanbastan qolina ilingenkitapti a`kele beretug`inlig`i so`z etiledi. G`Bilmeydi hasla G` qosig`inda Sa`lim degen balanin` taxtag`a shiqqanda O`teshtin` mazaq etiwi, o`zinin` de hesh na`rse bilmeytug`inlig`i, olardin` ku`lkili qiliqlari aytiladi. Shayir bul oqiwshilardin` is-ha`reketlerin qosiqta a`shkaralmastan yaki qaralamastan tek waqiyani sipatlap beredi.
Balalardin` turmisi qiziqli bolg`ani ushin shayir ha`r sapari olar ushin o`zlerinin` turmisinan aling`an qosiqlar toqiydi. Olardin` jaqsi ta`repleririn su`wretlep jazadi. Olardi quslar ha`m ta`biyat penen baylanistiradi. Shayirdin` G`Quslar qaytip kelmeydiG` qosig`indag`i Qurban obrazi, «Ku`nde bir waq so`z etedi» qosig`indag`i Artiq obrazi o`zinin` unamli ta`repleri menen balalarda ta`sir qaldiradi. Shayirdin` «Svetafor haqqinda qosiqlar» du`rkinindegi shig`armalar balalarg`a jol ha`reket qag`iydasin u`yreniwde svetafordi jaqsi biliwde, onin` o`mir ushin paydali ekenin tu`siniwde u`lgi bola aladi. Bul qosiqlar tili jen`il jazilg`an bolip balalardin` aytiwina ha`m yadlawina qolay.
Shayir sheberligi sonnan ma`lim ol balalar tilinen ha`r ma`wsimge bag`ishlap qosiqlar jazadi. Onin` G`Sag`inamiz qisiti daG`, G`Ba`ha`r kelseG`, G`Su`yemiz suliw jazdi bizG`, G`Gu`z qa`diri bir basqaG` qosiqlari balalar tilinen ta`biyat ko`rinisleri ha`m adamlardin` is-ha`reketleri menen su`wretlengen.
Terekler turar malinip.
Muzdan monshaq tag`inip.
Alg`anday bolip ko`riner.
Aq oramal jamilip.
Shayir shig`armalari balalar turmisinin` aynasi. Usi arqali olardin` barliq ha`reketleri sa`wlelendi. «Kerek g`oy sawg`a etpegim» qosig`inda bir oqiwshinin` kitabin taza saqlap qlastan-klassqa o`terde u`kesine sawg`a etkenin tuwrali jaziladi. Balanin` bul ha`reketi arqali onin` kitapqa degen u`lken hu`rmetin, bilimin ma`nisin ha`m mazmunin, kitaptin` qa`dirin tu`sinetug`inin ko`remiz. Al «Elkajan» qosig`inda balalardin` quwanish sezimi ko`rkemlep aship beriledi. Balalarg`a syujetler tawip oni ko`rkemlep su`wretlewde onin` G`Ma`wsimlerdin` ma`jlisindeG` qosig`i qiziqli etip jazilg`an. Bunda ba`ha`r,jaz,gu`z,qis aytisqa tu`sedi. Xa`r qaysisi o`zinin` ma`ha`lin maqtanish etedi. Bundag`i waqiyalar balani o`zine tartadi. Shayir ma`wsimlerdi aytistira kelip adam haqqinda filosofiyaliq juwmaq shig`aradi:

Atin`di qoyg`an da adam.

Dan`qin`di jayg`an da adam.
Ener ko`rkin`, shirayin`.
Bolsa qaymanda adam.
Shayirdin` «Jumbaq-qosiqlari» balalardi o`zin qorshag`an ortaliqqa na`zer taslaw arqali sana-sezimin o`siriwge, dun`ya tanimin ken`eytiwge ha`reket etedi. Onin` jazg`an jumbaqlari ma`nisin toliq aship beredi. Misali, «Nan» jumbag`i:
Onisiz ku`nin` keshpeydi.
Da`sturxannan tu`speydi.
Ol bolmasa hesh adam.
Ha`tte shayda ishpeydi dep berilgen.
Shayirdin` G`Baxit qusiG` ertegi juda qiziqli bolip bunda Arzi ata o`ler aldinda balasi Sultanti shaqirip G`Ju`zimnin` tu`bindeG`degen so`zdi aytadi ha`m du`n`yadan o`tedi. Bul Sultang`a Jumbaq bolip qalip ol ju`zimnin` tu`bin u`sh ret qazip shig`adi biraq hesh na`rse taba almaydi. Biraq sol jili ju`zimi miyuelep, awili menen jep tawisa almaydi, qalag`a satadi, qalg`anin ketirip alip qisi menen aziq etedi. Son` barip atasinin` miynet et degennaqil so`zin tu`sinip, miynetinin` ra`ha`tin ko`redi. Shayir bul arqali balalardi miynet su`ygishlikke, o`mirdi tu`sinip jasawg`a ta`rbiyalaydi. Uliwma alg`anda shayir shig`armalarinin` ta`rbiyaliq a`hmiyeti ku`shli ekenin moyinlaymiz.
QADAG`ALAW SAWALLARI:
1. S.Abbazovtin` jumbaq qosiqlarinan u`zindi ha`m ta`rbiyaliq a`hmiyeti
2. Shayirdin` «G`arrilar eldin` sawlati» erteginin` syujeti
3. Shayirdin` balalarg`a arnalg`an qosiqlari
TAYaNISh TU`SINIKLERI.
1. Syujet - /frantsuzsha-tema,mazmun) Ko`rkem shig`armada qaharmanlar xarkterinin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in waqiyalar sistemasi
2. Ko`rkemlilik - a`debiy shig`armalarda qollanilg`an, ayta islengen, belgili bir ideyaliq - tematikaliq maqsette qollanilg`an obrazliliq shig`armanin` ko`rkemliginin` tili menen o`zgeshelenedi